متقي_____ن••• 49

وص__ف ديگ___رى از بهش___ت موع___ود متقي______ن••• 50

(474)

همسر فرعون و خانه آرزوى او در بهشت و نزد خ__دا••• 52

قسم__ت دوم: دانستن__ى هائ__ى درب__اره بهش_____ت••• 55

(475)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

خوردنى ها و نوشيدنى ها و لذت هاى جنسى در بهشت!••• 55

برآورده شدن همه خواست هادر بهشت••• 56

سرمايه در بهشت تنها خواستن است!••• 58

دع___وت كنندگ___ان ب___ه بهش_____ت••• 59

وارد شون____دگ___ان ب___ه بهش____ت••• 61

شراي_____ط ورود ب____ه بهش_______ت••• 63

از شرايط ورود به جن__ت: ثبات در فتنه ه__ا و تسليم••• 69

ب__راى ورود ب__ه بهش__ت حقيق_ت ايم_ان لازم اس__ت ••• 70

(476)

براى چه كسانى درهاى آسمان و بهشت باز نمى شود؟••• 73

ح__رام بودن جنت براى معتقدي__ن به شريك براى خدا••• 75

(477)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

محروميت ازبهشت به خاطر علوخواهى و فساد••• 77

طمع بيهوده منافقين براى دخول در جنت نعيم••• 78

شرابى كه در بهشت مى نوشند!••• 80

در بهش___ت خ___واب نيس___ت••• 82

بحثى در نزول اشياء از بهشت••• 83

فصل دوم

محي__ط طبيع___ى و نع__م بهشتى••• 89

اشاره اى به محل بهشت موعود••• 89

(478)

وَ م____ا تُ________وعَ_______دُونَ!••• 91

بهش________ت و وسع____ت آن••• 92

(479)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

وسع____ت بهش__ت، مانن__د وسع___ت آسم__ان و زمي___ن••• 99

غ_____رف__ه ه___اى بهش________ت••• 101

غرفه هاى بلند بهشت و مناظرش••• 102

ايمنى در قصرها و غرفات بهشت••• 103

نه__ره___اى ج___ارى در قص___ره__اى رفي___ع بهشت___ى••• 103

ان__واع روده__اى ج____ارى در بهش___ت م___وع________ود••• 104

دره___اى هشتگان___ه بهش____ت••• 106

چشمه اى كه در بهشت مى جوشد!••• 107

(480)

چشم__ه سلسبي___ل و اوصاف___ى از بهش___ت خوب____ان••• 110

رَحيقٍ مَخْتُوم و شراب بى غش آميخته با آب چشمه تسنيم!••• 117

(481)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

بس____اط عال___ى، در كن__ار چشم___ه ه__اى ج_______ارى••• 120

لب__اسه__اى حري__ر و دستبن__ده__اى ط__لا و مرواري__د••• 123

لباس حري__ر و دستبندهاى طلا و مرواريد در جنات عدن••• 124

س___اي__ه درخت___ان بهش___ت و ميوه ه___اى بهشت____ى••• 125

قسمتهائى از بهشت (در مشاهدات رسول اللّه در شب معراج)••• 126

1 _ نه___ر كوث___ر نه___ر رحم___ت••• 127

2 _ مي__وه ه_ا و مرغ___ان بهشت___ى••• 128

3 _

درخ_______ت ط______وب______ى••• 128

(482)

4 _ درياهاى سرادقات و حجاب ها••• 129

(483)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

5 _ س______درة المنته_____ى••• 129

6 _ فاطمه زه__را، سلاله اى از مي___وه درخ__ت طوب___ى••• 129

فصل سوم

رض__وان، ق____رب حض__ور، بهش__ت ع__دن و پ___اداش ه__اى بهشت___ى••• 131

رضوان، مشيت مطلقه انسان در بهشت••• 131

اه_ل بهشت در بهش_ت چه مى خواهند؟••• 135

قصره___اى بهشت ع___دن و رض__وان••• 137

مغف__رت و رض__وان خ__دا در قيام__ت••• 140

(484)

درج___ه اعظ_____م، رحم___ت، رض___وان، جن____ت و اج___ر عظي____م••• 141

در جن____________ات نعي_______________م••• 144

(485)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اه___ل بهش____ت دارالس___لام و ق__رب حض_ور••• 148

طوب__ى، زندگى پاكيزه ت__ر••• 151

جن__ات ع___دن، خ___ان__ه آخ______رت متقي___ن••• 154

و چه نيك است خانه متقين••• 155

شرحى از جنات عدن پاداش ايمان و عمل صال_ح••• 156

جنت فردوس و آمادگى براى پذيرائى از مؤمنان••• 158

تعري__ف جن__ت فردوس در رواي__ات اسلام__ى••• 159

وارث__ان جاودان ف__ردوس••• 160

(486)

ش___رح__ى از جن____ات ع___دن و وارث___ان آن••• 162

روزى كه پرهيزكاران به مقام قرب واردمى شوند!••• 166

(487)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

بهشت عدن پاداش اعتقاد حق و عمل صالح••• 167

مقامات ق__رب، درج__ات ولاي___ت، بهش__ت••• 168

جن__ت مأوى، عطي__ه اى براى مؤمني_ن ب__ا اعمال صال___ح••• 170

س__درة المنته___ى و جن______ت الم___أوى••• 171

مساكن طيب در باغهاى عدن پاداش جهادگران با مال و جان••• 173

جن______ت نعي____م پ______اداش متقي____ن••• 176

جنات عدن، پ__اداش بهترين ه_اى خلق خدا!••• 177

فصل چهارم

(488)

اعراف و ساكنان آن••• 181

اع_______راف و رج_______ال اع_________راف••• 181

(489)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اع__راف در قرآن به چ__ه معن___ا اس___ت؟••• 187

نداى رجال اعراف به دوزخيان و بهشتيان••• 191

گفتگ____وى بهشتي__ان ب__ا دوزخي_____ان••• 193

درخ__واس__ت جهنمي__ان از بهشتي____ان••• 197

فصل پنجم

بهشتي__ان و زندگى در بهشت••• 199

قسمت اول: ابرار در بهشت••• 199

اب_رار و اعمال_ى ك_ه آن ها را بهشتى ك_رد!••• 199

(490)

1 _ ترس از روزى كه شرش مستطي_ر است!••• 200

2 _ هدف و انگيزه اعمال:

وجه اللّه و رضاى او••• 200

(491)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

3 _ ترس ازپروردگاردرروزى عبوس ودشوار••• 202

پ__ذي___رائ___ى بهشت__ى از اب___رار••• 204

خوبان براى رسيدن به بهش__ت خوبان چه كارهاكردند!••• 207

اشاره زيباى قرآن به حرمت فاطمه «س» ن_زد پروردگار••• 215

اح_____وال اب______رار در نعي______م••• 219

قسمت دوم: متقي____ن در بهش___ت••• 222

متقي___ن: و ج___ايگ___اه آن ه_ا در جن_____ات و عي___ون••• 222

اجازه استفاده متقين از نعم بهشتى ••• 225

(492)

پذيراي__ى از متقي____ن در بهش___ت ••• 227

1 _ بهشت به متقي___ن نزدي___ك م_ى ش_ود!••• 227

(493)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

2 _ اين بهشت__ى است كه به اوّاب حفي__ظ وع_ده داده شده!••• 227

3 _ كسى كه در غيب از خدا مى ترسيد و با قلب منيب آمد!••• 228

4 _ با سلامت داخل بهش_ت شوي__د! روز جاودانگى است!••• 229

5 _ «لَهُمْ ما يَش__اؤُنَ فيه__ا وَ لَدَيْن_ا مَزيد»••• 230

متقين و شرحى از جنات و عيون و امنيت ساكنين آن••• 231

مث__ال__ى از بهش__ت م__وع___ود متقي____ن••• 236

متقي__ن در ب__ازگشت____ى نيك___________و••• 238

قسمت سوم: اصح__اب يمي__ن در بهش__ت••• 243

(494)

اصحاب يمي__ن و جايگ__اه آن ها در بهشت؟••• 243

قسمت چهارم:مقربان و مخلَصين در بهشت••• 249

(495)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

بهشت هاى اختصاصى هر يك از مقربان (سابقون)••• 249

رَضِ____ىَ اللّ____هُ عَنْهُ____مْ وَ رَضُ_____وا عَنْ______هُ••• 257

مس___ابق___ه در مغف_____رت و بهش____ت اله_____ى••• 259

زندگ__ى اختصاص__ى مُخلَصي___ن در جنات نعيم••• 262

قسمت پنجم: نفس مطمئن_ه و ديگر ساكن__ان جنت••• 269

اذن ورود نف_____س مطمئن__ه ب_ه بهش___ت خ___دا••• 269

نفس مطمئن__ه در لحظ__ات شنيدن ن__داى ارجعى!••• 272

بهشتي_ان_ى ك__ه بهش__ت برايش__ان آشناس___ت!••• 274

(496)

بهشتي_ان و آن چ__ه از دني__ا ب_ا خ__ود برده ان__د!••• 276

(497)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

وارث__ان بهشت: صاحبان ايمان و عمل صالح••• 278

انتقال سهم بهشت محروم شدگان به صاحبان ايمان و عمل صالح••• 280

وع__ده تدارك بهشت جاوي__د براى جهادگ__ران با م__ال و ج___ان••• 282

وعده قطع__ى بهشت، پ___اداش

جه__ادگ__ران••• 284

بهش__ت جاوي__د پاداش استقام_ت در راه خدا••• 288

نشانه بهشتيان: اطمينان و آرامش به ياد خدا••• 290

اثر ولايت خدا و داخل كردن مؤمنين در بهشت••• 292

ج__ان__ب اه_____ل جن____ت را نگ__ه داري____د!••• 294

(498)

ايم__ان و عمل صال__ح، رزق و توفي__ق اله__ى به س_وى بهش_ت••• 295

(499)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تنع___م بهشتي______ان در روز غ___اشي_______ه••• 297

گ__ردش در باغه__اى بهشت، مجال___س ذكر خدا••• 300

س__لام گفتن بهشتي__ان به هم در ورود به جنت••• 302

شرحى از قيامت مؤمنين: استقبال ملائكه بهشت••• 303

شرح__ى از نعي__م بهشتيان و قول طيّب مؤمنان••• 304

ساكنان بهشت عدن با لباس حرير و دستبندهاى طلا و مرواريد••• 307

اش____راف اه__ل بهش__ت ب__ه دوست____ان خ____ود در جهن___م••• 308

دخ__ول در زندگى بهشت__ى، رستگ__ارى عظي_م••• 312

(500)

ف__وز كبي__ر، پاداش مؤمن__ان با اعمال صال__ح••• 313

(501)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ن__ور مؤمني_ن و مؤمن__ات در روزقيام__ت و بش___ارت بهش___ت••• 314

استقب__ال م__لائك__ه و بش__ارت ب__ه م__ؤمني__ن ب__ااستقام___ت••• 316

فصل ششم

زندگى خانوادگى، خوراك و پوشاك بهشتيان••• 319

جم__ع ش__دن اف____راد خ__ان___واده ه__اى ص__ال__ح در بهش___ت••• 319

ملحق ش__دن فرزن__دان بهشتي__ان به پ__دران خ___ود در بهش__ت••• 325

با همسرانت__ان با هم داخل بهشت شويد!••• 329

1 _ ايمن__ى از ه__ر خ___وف و ان___دوه در قيام__ت••• 329

(502)

2 _ ورود به بهشت و شادمانى همراه همسران دنيائى••• 330

(503)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

3 _ ط__رز تجلي__ل از مؤمن__ان در بهشت••• 331

4 _ آن چه دل ها هوس كن__د و آن چه چشمها لذت برند!••• 332

5 _ ارثيه بهشت جاويد، پاداش اعمال شما••• 333

6 _ ميوه ه__اى تم__ام نشدن__ى بهشت____ى••• 334

قرين بودن با حوريان بهشتى نه ازدواج و زناشوئى!••• 335

ش_رح__ى از زندگ__ى و عي__ش گ__واراى بهشتي___ان••• 336

1 _ محل زندگى و نعمت هاى اهل بهشت••• 336

2 _ ميوه هاى بهشتى و امنيت اهل بهشت••• 336

(504)

3 _ خوردن

و نوشيدن گواراى اهل بهشت••• 337

(505)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

4 _ تكيه دادن در كنار هم و قرين شدن با حوريان بهشتى••• 338

5 _ جمع شدن فرزندان بهشتي_ان با پ__در••• 338

6 _ ميوه و گوشت بهشتى در اختيار متقين••• 339

7 _ شراب بهشت_ى، ب__دون لغ__و و گن__اه••• 340

8 _ غلامان بهشتى، مانند لؤل__ؤ مكن___ون••• 341

9 _ گفتگ____وى بهشتي___ان ب___ا ه_____م••• 342

گفتگوى بهشتيان در م__ورد نجات خان__واده هايشان••• 345

آي__ا لذاي__ذ و شه__وات دني___ا در بهش_ت ادامه دارد؟••• 346

(506)

لذاي__ذ مشترك دني__وى و لذاي__ذ اختصاصى بهشت••• 356

(507)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

«وَ لَهُمْ ما يَدَّعُونَ» - هر چه بخواهند آماده اس_ت!••• 359

ت_أمي__ن ب_لاانقط___اع غ___ذا و رزق بهشتي__ان••• 361

لب__اس و آراي___ش س__اكن__ان بهش___ت ع___دن••• 362

مشخصات حوريان بهشتى مخصوص مخلَصين••• 363

وصف همسران بهشتى••• 365

همسران پاكيزه بهشتى••• 367

همس__ران پ___اك بهشت___ى و نعمته_اى بهت___ر••• 368

شرح___ى ازبهش_ت، نعمتها و حوري_ان بهشت_ى••• 370

(508)

مشخص______ات ش_______راب بهشت____________ى••• 374

مجموعه تفسير الميزان با حمايت مؤسسه عترت فاطمى چاپ و منتشر شده است كه بدين وسيله از مديران و كاركنان مؤسسه ياد شده تشكر و قدردانى مى شود.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان

(509)

مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(4)

آنها را الهى و قرآنى نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاى دكتر محمد بيستونى است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جارى براى آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت اللّه الاعظم ارواحنافداه باشد.

مرتضى مقتدايى

به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان المبارك 1427

(6)

يكصد تفسير موضوعى ديگر نظير باستان شناسى قرآن كريم، رنگ شناسى، شيطان شناسى، هنرهاى دستى، ملكه گمشده و شيطانى همراه، موسيقى، تفاسي_ر گرافيكى و... بخش__ى از خروجى ه__اى منتش__ر شده در همي__ن راست__ا مى باش__د.

كتابى كه ما و شما اكنون در مح_ضر ن_ورانى آن هستي_م ح_اص_ل ت__لاش 30 س__اله «استادارجمند جناب آقاى سيدمهدى امين» مى باشد.ايشان تمامى مجلدات تفسيرالميزان را به

مقدمه ناشر (9)

دق__ت مط__العه ك__رده و پس از فيش بردارى، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعى تفكيك و براى نخستين بار «مجموعه 70 جلدى تفسير موضوعى الميزان» را ت__دوي__ن نم__وده ك__ه ه_م به صورت تك موضوعى و هم به شكل دوره اى براى ج_وان_ان عزيز ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به

(10) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك

پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه،

مقدمه ناشر (11)

نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

(12) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (13)

در تقسيم بندى به عمل آمده از موضوعات قرآن كريم قريب 70 عنوان مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلى، عنوان مستقلى براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هر فصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى، طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

مقدمه مؤلف (15)

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

(16)

بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

مقدمه مؤلف (17)

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

(18)

بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

مقدمه مؤلف (19)

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(20) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

_ بهش__ت خل__د آخ__رت ك__ه بع__د از قي__ام قي__ام__ت، م__ؤمني__ن در آن ب__ه ط__ور ج__اودان__ه وارد مى ش__ون__د و بسر مى برن__د و از آن خ__ارج نمى شون__د.

وقت_ى در م_ورد گن_اه آدم در ب_هشت صحب_ت م_ى ش_ود، ب_هشت دني_ائ_ى اس_ت كه آدم و همسرش داخل آن شدند و هنوز در دارتكلي_ف و م_ورد ت_وج_ه ام_ر و نهى ق_رار نگ_رفت_ه ب_ودن__د. ق__رآن كريم درب__اره آن ب__هشت هي_چ مطلب_ى بي_ان نك__رده اس_ت.

آن چه از لغو و تأثيم در قرآن كريم از بهشت نفى شده، از بهشت خلد نفى شده، يعنى

(22) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

آن بهشتى كه مؤمنين درآخرت داخل آن مى شوند و همچنين از بهشت برزخى كه بعداز م_رگ و رحلت از دارتكليف در آن جا بسرمى برند. (1)

م__ى رس_ان_د و معن_اي_ش اي_ن اس__ت ك_ه ايش_ان در آن ج_اويدند تا زمانى ك_ه آسم___ان ه__ا و زمي____ن وج___ود دارد.

(24) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

ليكن در اين جا اشكالى پيش مى آيد و آن اينست كه آيات قرآنى تصريح دارد بر اين كه آسمان و زمين تا ابد باقى نيستند و اين با خلود در آتش و بهشت كه آن نيز مورد نص و تصريح آيات قرآنى است سازگارى ندارد.

از جمل__ه آي__ات دست_ه اول ك__ه تصري__ح م_ى كن__د بر اين ك_ه آسم__ان و زمي__ن از بي_ن رفتن__ى ان__د،

آيه: «وَ ما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما اِلاّ بِالْحَقِّ وَ اَجَلٌ مُسَمَىً،» (3/احقاف)

و آيه: «يَوْمَ نَطْوِى السَّماءَ كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَما بَدَأْنا اَوَّلَ خَلْقٍ نُعيدُهُ وَعْدا عَلَيْن_ا اِنّا كُنّا فاعِلينَ،» (104 / انبي_اء) و آي__ات ديگ_ر از اي_ن قبي_ل.

و از جمله آيات دسته دوم كه تصريح مى كند بر اين كه بهشت و دوزخ جاودانه است آيات زير است: «جَنّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيها اَبَدا،» (11 / ط__لاق) و آي__ه

بهشت دنيا و بهشت آخرت و مسئله جاودانه بودن (25)

«اَعَ__دَّ لَهُمْ سَعي_را خالِدينَ فيها اَبَدا لا يَجِدُونَ وَليِّا وَ لا نَصي____را،» (64 و 65 / احزاب)

و بنابراين، از دو جهت در آيه مورد بحث اشكال مى شود:

يك_ى اين كه خل_ود دائم_ى در بهشت و دوزخ را مح_دود ك__رده ب__ه دوام آس__مان ها و زمي__ن ب__ا اين ك__ه آسم_ان ه__ا و زمي_ن دائ_م_ى نيستن___د.

دوم اين كه خالد راكه ابتداى خلودش از روز قيامت شروع مى شود واز آن روز دوزخى ها به طور دائم در دوزخ و بهشتى ها به طور دائم در بهشت به سر مى برند به چيزى تحديد كرده كه ابتداى قيامت آخرين امد وجود آن است و

آن آسمان و زمين است كه ابتداى قيامت آخرين امد وجود آن ها است.

پاسخى كه ماده اشكال را از بين ببرد اين است كه خداى تعالى در كلام خود آسم__ان ه__ا و زمين__ى ب__راى قي__ام__ت مع_رف_ى م_ى كن_د ك_ه غي_ر آسم_ان ه_ا و زمي_ن

(26) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

دني_ا اس___ت و م__ى ف__رم_اي_د: «يَ__وْمَ تُبَ__دَّلُ الاَْرْضُ غَيْ__رَ الاَْرْضِ وَ السَّمواتُ وَ بَ__رَزُوا لِلّ__هِ الْواحِ_دِ الْقَهّ__ارِ!» (48 / ابراهيم)

و از اه__ل بهشت حكايت مى كند كه مى گويند: « الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ اَوْرَثَنَ__ا الاَْرْضَ نَتَبَ__وَّأُ مِ__نَ الْجَنَّ__ةِ حَيْ__ثُ نَش___اءُ،» (74 / زمر) و در مق_ام وع__ده ب__ه م__ؤمني__ن و ت__وصي__ف ايش__ان مى فرم_اي__د: «لَهُ__مْ عُقْبَ__ى ال_دّارِ!» (22 / رعد)

پس معلوم مى شود براى آخرت نيز آسمان ها و زمينى است، هم چنان كه در آن بهش__ت و دوزخ__ى و براى ه__ر ي__ك سكنه و اهل__ى است، كه خ__دا همه آن ه__ا را به اين وصف توصي__ف كرده كه نزد اوين__د و فرم__وده: « ما عِنْدَكُ__مْ يَنْفَ__دُ وَ ما عِنْدَ اللّهِ باقٍ،» (96 / نحل) و ب__ه حك__م اي__ن آي__ه آسم_ان و زمي__ن آخ_رت از بي_ن نم___ى رود.

و اگر در آيه مورد بحث بقاى بهشت و دوزخ و اهل آن دو را به مدت بقاى آسمان و

بهشت دنيا و بهشت آخرت و مسئله جاودانه بودن (27)

زمين محدود كرده از اين جهت است كه معناى اين دو اسم از حيث آسمان و زمين بودن هيچ وقت از بين نمى رود، آن كه از بين مى رود يك نوع آسمان و زمين است و آن آسمان و زمين دنيائى است كه اين نظام مشهود را دارد و اما آسمان ها و زمينى كه مثلاً بهشت در آن ها است

و به نور پ_روردگ_ار روش_ن مى ش_ود ب_ه هي_چ وج_ه از بي_ن نمى رود و خلاصه جهان همواره آسمان ها و زمينى دارد. چيزى كه هست در آخرت نظام دنيائيش را از دست مى دهد. (1)

بهشت آدم كجا بوده است؟

1- المي____زان، ج: 11، ص: 7 .

(28) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

خداى تعالى در سوره اعراف فرموده:

«قالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ،»

«قالَ فيه__ا تَحْيَ__وْنَ وَ فيه__ا تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُ__ونَ،»

«فرمود: از بهشت پائين برويد، كه بعضى بر بعضى ديگر دشمنيد و زمين تا مدتى معين (يعنى تا هنگام مرگ) جايگاه شما است و نيز فرمود: در همان جا زندگى كنيد و در آن جا بميريد و از همان جا دوباره بيرون شويد!» (24 و 25 / اعراف)

و سي__اق آي___ه اى ك_ه مى ف_رم_اي__د:

بهشت آدم كجا بوده است؟ (29)

«اِنّ____ى ج__اعِ_____لٌ فِ____ى الاَْرْضِ خَليفَ_____ةً...،» (30 / بق____ره)

اين معنا را دست مى دهد كه آدم در اصل و در آغاز براى اين خلق شده بود، كه در زمين زندگى كند و نيز در زمين بميرد و اگر خداى تعالى آن ها را چندروزى در بهشت منزل داد، براى اين بود كه امتحان خود را بدهند و در نتيجه آن نافرمانى عورتشان هويدا بگردد، تا بعد از آن به زمين هبوط كنن_د.

منظور اصلى از خلقت آدم اين بوده كه در زمين سكونت كند، چيزى كه هست راه زمينى شدن آدم همين بوده كه نخست در بهشت منزل گيرد و برتريش برملائكه و لياقتش براى خلافت اثبات شود و سپس ملائكه مأمور به سجده براى او شوند و آن گاه در بهشت از نزديكى به آن درخت نهيش كنند و او به تحريك شيطان از آن بخورد و

در نتيج__ه عورتش و ني__ز از همسرش ظاه__ر گردد و در آخ__ر به زمي__ن هب__وط كنن__د.

(30) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

و از اين ريخ_ت و سياق به خوبى برمى آي_د:

ك__ه آخري_ن عام__ل و علت__ى كه باع__ث زمين__ى ش__دن آن دو ش__د، هم__ان مسئل__ه ظاهر شدن عيب آن دو ب_ود و عي__ب نامب_رده ه__م به قرينه اى ك__ه فرم__وده:

«ب__ر آن شدن__د ك__ه از برگ ه__اى بهش__ت ب__ر خ_ود بپوشانن__د...،» (22 / اعراف)

همان عورت آن دوبوده و معلوم است كه اين دوعضو، مظهرهمه تمايلات حيوانى است چون مستلزم غذا خوردن و نمو نيز هستند.

پس ابليس هم جز اين همى و هدفى نداشته ،كه به هر وسيله شده عيب آن دو را ظاهر سازد، گو اين كه خلقت بشرى و زمينى آدم و همسرش، تمام شده بود و بعد از آن خدا آن دو را داخل بهشت كرد، ولى مدت زيادى در اين بين فاصله نشد و خلاصه آن قدر به آن دو مهلت ندادند، كه در همين زمين متوجه عيب خود شوند ونيز به سائر لوازم حيات

بهشت آدم كجا بوده است؟ (31)

دنيوى و احتياجات آن پى ببرند، بلكه بلافاصله آن دو را داخل بهشت كردند و وقتى داخ__ل كردن__د كه هن__وز روح ملكوت__ى و ادراكى كه از عال__م ارواح و فرشتگان داشتن__د، به زندگ_ى دنيا آلوده نش__ده بود.

دلي_ل مطل__ب بالا اي_ن است كه فرم__ود:

«لِيُبْدِىَ لَهُم__ا ما وُرِىَ عَنْهُما _ تا ظاهر شود از آن دو آن چه پوشانده ش__ده ب_ود از آنان...،» (20 / اعراف) و نفرمود: تا ظاهر شود از آن دو آن چه بر آن دو پوشي_ده ب__ود.

پس معلوم مى شود، پوشيدگى عيبهاى آن دو موقتى بوده و يكدفعه صورت گرفته است، چون در زندگى زمينى

ممكن نيست ب_راى م_دتى ط_ولانى اين عيب پوشيده بماند .

و جان كلام و آن چه از آيات نامبرده بر مى آيد اين است كه وقتى خلقت آدم و حوا در زمي__ن تمام شد، بلافاصله و قبل از اين كه متوجه شوند، عيب هاشان پ_وشيده شده، داخ_ل بهش___ت ش__ده ان__د.

(32) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

پس ظهور عيب در زندگى زمينى و به وسيله خوردن از آن درخت، يكى از قضاهاى حتمى خدا بوده، كه بايد مى شد و لذا فرمود: «زنهار كه ابليس شما را از بهشت بيرون نكند، كه بدبخت مى شويد...،» (117 / طه) و نيز فرمود: «آدم و همسرش را از آن وضعى كه داشتندبيرون كرد...،» (36 / بقره) و نيز خداى تعالى خطيئه آنان را بعد از آن كه توبه كردند بيامرزيد،

و در عين حال به بهشتشان بر نگردانيد، بلكه به سوى دنيا هبوطشان داد، تا در آن ج_ا زندگ__ى كنن_د.

و اگر محكوميت زندگى كردن در زمين، با خوردن از درخت وهويدا گشتن عيب، قضائ__ى حتم_ى نب__ود و ني__ز برگشت__ن به بهش__ت مح__ال نب__ود، بايد بعد از ت_وب_ه

بهشت آدم كجا بوده است؟ (33)

و نادي__ده گرفت__ن خطيئ__ه ب__ه بهش__ت برگردن__د، براى اين ك__ه توب__ه آثار خطيئ__ه را از بي___ن م_ى ب__رد.

پ__س معل__وم مى شود علت بيرون ش__دن از بهشت و زمين__ى شدن آدم آن خطيئ__ه نب__وده، بلك__ه عل__ت اين بوده كه به وسيله آن خطيئه عي__ب آن دو ظاه__ر گشت__ه اس__ت و اين به وسيله وس_وس_ه شيط__ان لعي_ن ص___ورت گرفت__ه اس__ت.(1)

مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ...، قالَ فيها تَحْيَوْنَ وَ فيها تَمُوتُونَ وَ مِنْهاتُخْرَجُونَ...،»(24و25/اعراف)

برمى آي__د كه نحوه حيات آدم بع__د از هبوط، با نح__وه آن در قبل از هب__وط، فرق مى كند، حيات دني__ا حقيقتش آميخته با حقيقت زمين است، يعنى داراى گرفتارى و مستلزم سختى و بدبختى است!

و لازم__ه اي__ن ني__ز اي__ن اس__ت ك__ه انس__ان در آن ت_ك___ون ياب__د و دوب__اره ب_ا مردن ج_زو زمي_ن شود و آن گاه براى بار ديگ_ر از زمين مبعوث گردد.

حال__ى كه حي_ات بهشت_ى حيات__ى است آسمان__ى و از زمين__ى كه مح__ل تحول

بهشت آدم و بهشت برزخى مؤمنين (35)

و دگ__رگ__ونى است منش__أ نگ_رفته است .

از اين جا ممكن است به ط__ور جزم گفت كه بهشت آدم در آسمان بوده، هرچن__د كه بهش__ت آخرت و جنت خل__د، (كه هر كس داخل__ش شد ديگ__ر بي__رون نمى ش_ود،) نب__وده باش__د.

بهش_ت آدم از بهشت ه_اى دني_ا ب_وده و در آسم_ان ق_رار داشت__ه و ني__ز جنت خل__د و بهشت آخ_رت نبوده است.

اين بهشت از بهشت هاى برزخى بوده، كه در مقابل بهشت خلد است و اين تعبير كه در آيه فرمود: «مَتاعٌ اِلى حينٍ،» تا روز قيامت است، در نتيجه مكثى كه مردگان در ب__رزخ و رسي_دن روز قيام__ت دارن_د، مك__ث زمينى اس__ت و در همي__ن زمين زندگ__ى مى كنند، هم چنان ك_ه آيه:

(36) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«گفت: در زمين چه قدر از نظر عدد سال مكث كرديد؟ گفتند: يك روز و يا پاره اى از يك روز، بايد از شمارگران بپرسى، گفت: شما جز اندكى مكث نكرديد اگر دانا مى بوديد.» (112 / مؤمنون)

و ني________ز آي_________ه:

«و روزى كه قيامت بپا مى شود، مجرمان سوگند مى خورند: كه غير از ساعتى مكث نكرده اند آن روز

نيز مانند دنيا كارشان بى دليل حرف زدن است و كسانى كه علم و ايمانشان داده بوديم، در پاسخ گفتند: شما در كتاب خدا تا روز قيامت مكث كرديد و اين همان قيامت است و لكن شما نمى دانيد.» (56 / روم) نيز اين معنا را افاده مى كند، چون در هر دو آيه وقتى سئوال از زندگى برزخ مى كنند، مى پرسند: چه قدر در زمين مكث كرديد؟ پس معلوم مى شود زندگى برزخى در همين زمين است.

بهشت آدم و بهشت برزخى مؤمنين (37)

علاوه بر اين كه عده اى از روايات از اهل بيت عليه السلام دلالت دارد بر اين كه بهشت آدم در آسمان بوده و او با همسرش از آسمان نازل شدند، از اين هم كه بگذريم كسانى كه انس ذهنى به روايات دارند، از اين كه بهشت نامبرده در آسمان باشد و آدم از آن جا به زمين هبوط كرده باشد، با اين كه در زمين خلق شده و در آن زندگى كرده باشند، هيچ تعجب نمى كند، هم چنان كه در روايات در عين اين كه آمده: كه بهشت در آسمان است، در عين حال آمده: كه سؤال قبر در قبر است و همين قبر يا روض__ه ايست از ري___اض بهشت و يا حفره ايس__ت از حفره ه_اى دوزخ و از اين قبيل تعبيرات. (1)

1- الميزان، ج 1، ص 211 .

(38) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

اين است كه عبادت صاحبش عبادت كسى باشد كه از عذاب خدا مى ترسد، عبادت مى كند تا گرفتار عذاب او نگردد، در نتيجه عبادتش محضا

دو بهشت مخصوص پرستندگان خالص خدا (39)

براى خدا نيست و اين قسم عبادت عبادت بردگان است كه موالى خود را از ترس سياست و شكنجه اطاعت مى كنند، هم چنان كه بعضى ديگر او را به طمع ثواب و پ_اداشش بن_دگ_ى مى كنن_د، عب_ادت مى كنن_د ت_ا ب_ه رسي_دن ب_ه آن چه دلخواهشان است رستگار گردند، اينان هم عبادت خدا را محضا للّه انجام نمى دهند، عبادتشان يك قسم تجارت است.

و خوف در جمله «وَ لِمَنْ خ_افَ مَقامَ رَبِّهِ،» ظهور در هيچ يك از اين دو قسم خوف، يعنى خوف از عذاب و خوف از فوت لذتهاى نفسانى در بهشت ندارد، چون اين دو نوع خوف غير از خوف از قيام و آگاهى خدا نسبت به اعمال بندگان است ونيز غير از خوف از مقامى است كه خداى تعالى نسبت به بنده اش دارد، چون خوف از آگهى خدا ونيز خوف مقام پروردگار تأثر خاصى است كه بنده بدان جهت كه بنده است، در برابر

(40) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

ساح__ت عظمت و كبريائى مولاي__ش حقير و ذلي__ل است دست مى ده__د و باعث مى ش__ود آث__ارى از مذل__ت و خ__وارى و اندكاك در قبال عزت و جبروت مطلقه خ__داى تعالى از او ظ_ه_ور كن_د.

و عبادت خداى تعالى از ترس او - البته ترس به اين معنا - عبارت است از خضوع در برابر او بدين جهت كه او اللّه است، ذوالجلال و الاكرام است، نه بدين جهت كه جهنم دارد و نه بدين جهت كه

بهشت دارد، وقتى عبادت به اين انگيزه انجام شود خالصا لوجه اللّه صورت مى گيرد.

و اين معناى از خوف، همان خوفى است كه خداى تعالى ملائكه مكرمين خود را بدان ستوده، وگرنه اگر خوف منحصر در خوف از عذاب و ترك ثواب مى بود، با در نظر داشتن اين كه ملائكه معصوم و ايمن از عذاب مخالفت و تبعات معصيتند نبايد آنان را به

دو بهشت مخصوص پرستندگان خالص خدا (41)

داشت_ن خوف بستايد، ولى مى بينيم ستوده و فرموده: «يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ!»(50 / نحل)

پس از آن چه گذشت روشن گرديد آن كسانى از جن وانس كه جمله «وَ لِمَ___نْ خافَ» اشاره به ايشان است، عبارتند از اهل اخلاص، آن هايى كه خاضع در برابر جلال خداى تعالى هستند و او را بدين جهت عبادت مى كنند كه او اَللّه (عَزَّ اسْمُهُ) است، نه بدين جهت كه جهنم دارد و نه به طمع بهشت و ثوابى كه مى دهد و بعيد نيست اين طايفه همان كسان__ى باشند كه در سوره بعدى بعد از آن كه مردم را سه دسته مى كند، درباره دسته سوم م_ى ف_رم_اي_د: «وَالسّابِقُ_ونَ السّابِقُونَ، اُولئِكَ المُقَرَّبُونَ!» (9 و 10 / واقعه)

دركافى به سند خود از داوود رقى از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه در تفسير آيه «وَ لِمَنْ خ_افَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ،» فرمود: كسى كه بداند خدا او را مى بيند و آن چه مى گويد مى شنود و آن چه مى كند چه خير و چه شر اطلاع دارد، همين علم او را از اعمال زشت باز

(42) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مى دارد و همين است آن كسى كه از مقام پروردگارش خائف است و نفس خود را از پيروى هوى نهى مى كند: «وَ اَمّا

مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى، فَاِنَّ الْجَنَّ_ةَ هِىَ الْمَأْوى!» (40 و 41 / نازعات)

وَ لا ج_انٌّ،» (74 / رحمن) يعنى حوريان بهشتى دس__ت نخ_ورده اند و قب__ل از همسران هي__چ جن و انس_ى با آن ها تماس نداشته است .

دو بهشت مخصوص پرستندگان خالص خدا (45)

«كَاَنَّهُنَّ الْياقُوتُ وَ الْمَرْجانُ،» (58 / رحمن) همسران نامبرده در صف_اى رن_گ و به_اء و تلاءلؤ چون ياقوت و مرجانن_د، لبه_ا چ___ون ي_اق_وت و چه_ره چ__ون م_رج_ان.

«هَ___لْ جَ_____زاءُ الاِْحْس___انِ اِلاَّ الاِْحْس_____انُ!» (60 / رحمن) اين استفهام مى خواهد احسانى را كه خدا با دادن دو بهشت به اولياى خود كرده بود نعمت هاى گوناگونى كه در آن بهشت ها قرار داده بود تعليل كند و بفرمايد علت اين احسانها آن بودكه ايشان نيز اهل احسان بودند، يعنى باترس از مقام پروردگارشان هر چه مى كردند احسان بود.

البته از اين آي_ه ش_ريف_ه تنه_ا اي_ن مق_دار استف_اده م_ى ش_ود ك_ه احس_ان بن_ده ب_دون ت__لاف_ى و جب_ران نيس__ت، خ_داون_د پ_اداش آن را ب_ه احسانى نظير آن م_ى دهد.

و اما نكته ديگرى كه از آيات ديگر استفاده مى شود كه احسان خدا بيش از احسان

(46) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

بنده است و اضافه بر جزاى اعمال او است، در اين آيات متعرضش نشده، مگر اين كه بگوييم: احسان از ناحيه خداى تعالى وقتى تمام مى شود كه بيشتر از احسانى باشد كه محسنين و نيكوكاران در راه او مى كنند، پس جمله«اِلاَّالاِْحْسانُ»دلالت بر اين زيادتى هم دارد. (1)

هست كه هر چند محتوى و نعمتهايى كه در آن ها است شبيه دو بهشت اول است، ولى از نظر درجه فضل و شرف پايين تر از آن دو است، در سابق هم گفتيم كه: آن دو بهشت مخصوص اهل اخلاص است، كه ترسشان از عذاب خدا و از فوت ثوابهاى او نيست، بلكه از مقام او است، پس اين دو بهشت مخصوص مؤمنينى است كه درجه ايمانشان پايين تر از درجه ايمان اهل اخلاص است، م_ؤمنين_ى ك_ه خ_داى سبح_ان را به اين جه_ت عب_ادت مى كنن_د ك_ه از آتش او مى ترسند و يا به ثواب و بهش__ت او طم__ع دارند و اين دسته از مؤمنين همان اصحاب يمين در س_وره واقعه اند.

آي_ات س_وره واقع_ه، اه_ل بهش_ت را دو صن_ف م_ى كن_د، يك_ى مق_ربي_ن ك_ه اه_ل

(48) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

اخ__لاصن__د و يك__ى ه__م اصح__اب يمي__ن.

«مُدْها مَّتانِ،» (64 / رحمن ) در اين جمله در وصف دو بهش_ت مذكور مى فرمايد: آن قدر سبز است ك_ه سب_زيش و غ_رور و ابته_اج درخت_ان_ش ب_ه نهايت رسيده و برگ ها متمايل به سياهى ش__ده اس_ت .

«فيهِما عَيْنانِ نَضّاخَتانِ،» (66 / رحمن) يعنى در آن دو بهشت دو چشمه هست كه چون فواره با شدت مى جوشند.

«فيهِم_ا فاكِهَ_ةٌ وَ نَخْ_لٌ وَ رُمّانٌ،» (68 / رحمن) مراد از «فاكِهَة» و «رُمّان» (ميوه و انار) درخ_ت آن دو است، چون بين «فاكِهَه» و «رُمّان» «نَخْل» را آورده، ك_ه ب_ه معن_اى درخت خرماست نه خود خرم_ا.

«فيهِنَّ خَيْراتٌ حِسانٌ،» (70 / رحمن) معناى «خَيْراتٌ حِسان» اين است كه: همسران

دو بهشت ديگر مخصوص اصحاب يمين (49)

بهشتى هم اخلاق خوبى دارند و هم صورت هاى زيبا

و به عبارتى ديگر سي_رت و صورتشان ه__ر دو خوب است.

«ح_ُورٌ مَقْصُ_وراتٌ فِ___ى الْخِي__امِ،» (72 / رحمن) اين كه فرموده: «حوريان مَقْصُور» در خيمه هايند، معنايش اين است كه: از دستبرد اجانب محفوظند، زنانى مبتذل نيستند، كه غيرشوهران نيز ايشان را تماشا كنند.

«لَ__مْ يَطْمِثْ__هُنَّ اِنْ__سٌ قَبْلَ___هُمْ وَ لاجانٌّ،» (74 / رحمن) زن_ان_ى ك_ه قب_لاً ن_ه انس_ان_ى با آن ها تم_اس گ__رفت__ه و ن___ه جن__ى!

«مُتَّكِئينَ عَلى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِىٍّ حِسانٍ،»

«در حال_ى ك_ه ب_ر ب_ال__ش ه_اى سب__ز رن_گ اب_ريشمي_ن تكي_ه ك_رده ان_د ك_ه بهت_ري_ن بافت را دارد و بسيار زيب_ا اس__ت.» (76 / رحم_ن)

(50) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«تَب_ارَكَ اسْ__مُ رَبِّ__كَ ذِى الْجَلالِ وَ الاِْكْ__رامِ»

«چه پر بركت است نام رحمان خدا كه پروردگار تو و داراى صفات جلال و جمال است!» (78 / رحمن)

اين آيه ثنايى است جميل براى خداى تعالى، كه چگونه دو نشأه دنيا و آخرت مالامال از نعمت ها و آلاء و بركات نازله از ناحيه او شده و رحمتش سراسر دو جهان را ف_را گ_رفت_ه، ب_ا همي_ن بي_ان روش_ن م_ى ش_ود ك_ه م_راد از اس_م متب_ارك خ_داى تع_ال_ى هم_ان رحم_ان اس_ت، كه سوره با آن آغازشده و كلمه تبارك كثرت خيرات و بركات صادره را معنا مى دهد.

پس اين كه فرمود: «تَب_ارَكَ اسْ_مُ رَبِّ__كَ،» معنايش اين مى شود كه: متبارك است اللّه

دو بهشت ديگر مخصوص اصحاب يمين (51)

كه ب_ه رحم_ان ن_اميده ش_د، بدان جهت متبارك است كه اين همه آلاء و نعمت ها ارزانى داشته و افاضه فرموده است.

و «ذِى الْجَ___لالِ وَ الاِْكْ_رامِ!» اشاره به اين است كه: خداى سبحان خود را به اسمايى حسنى نام گذارى كرده و به مدلول آن اسماى حسنى متصف هم هست

و معانى وصفى و نعوت ج_لال و جم_ال را واقع_ا دارا و واج_د است و معل_وم است ك_ه صفات فاع__ل در افع____الش ظه__ور و اث__رى دارد، و از اي__ن دريچ__ه خ__ود را نش____ان م_ى ده_____د.

پس اگ_ر كلم_ه رَبّ را ك_ه در آي__ه «وَ لِمَنْ خ_افَ مَقامَ رَبِّهِ،» ب__ه سعه رح_مت ست_ايش ش__ده ب_ود در اين جا ب_ه صفت «ذِى الْجَلالِ وَ الاِْكْرامِ،» ستوده، براى اي_ن ب_ود ك_ه بفهماند اسم__اى حسن__اى خ__دا و ص__فات علي__ايش در نزول بركات و خيرات از ناحيه او دخالت دارند و اشاره كند به اين كه نعمت ها و آلاى او همه به مهر اسماى

(52) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

حسن_ى و صفات علياى او مارك خورده است.(1)

اولي__اءاللّه تنه__ا همين ط_ايف_ه اند.

«ف_ى جَنّ_اتِ النَّعي__مِ،»

يعنى هر يك نفر از اين مقربين در يك جنت نعيم خواهد رود، در نتيجه همه آنان

(54) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

در جنات النعيم هستند، در آخر سوره صريحا مى فرمايد: مقربين هر يك در يك جنتند: «فَ_اَمّ__ا اِنْ ك__انَ مِ__نَ الْمُقَ__رَّبي__نَ فَرَوْحٌ وَ رَيْح__انٌ وَ جَ_نَّ_تُ نَعيمٍ!» (88 و 89 / واقعه)

«نَعيمِ» عبارت است از ولايت و جنت نعيم عبارت است از جنت ولايت و اين نكت__ه ب__ا مطل__ب چن___د سط____ر قب__ل ما ه_م تناس__ب دارد ك_ه گفتي__م: و اي__ن هم__ان داخ___ل ش__دن ب__ه ولاي__ت خ__داست. (1)

«ثُلَّةٌ مِنَ الاَْوَّلي_نَ وَ قَليلٌ مِنَ الاْخِرينَ،»

مقربي__ن از امت هاى گذشت__ه جمعيت بسي__ارى بودند و از اين امت جمعيت كمت_رى.» (13 و 14 / واقعه)

1- المي____زان، ج 19، ص 206 .

بهشت هاى اختصاصى هريك از مقربان (سابقون) (55)

كرشمه و نازند، گويى از سفيدى، سفيده تخ__م م__رغن__د قب___ل از آن كه دس_ت خ__ورده ش___ود.» (47 و 48 / صافات)

قرآن كريم اين عده را بندگان مُخلَص خدا ناميده و عبوديت خداى را براى آنان اثب_ات كرده و معل_وم است كه: عب_د، ن_ه م_الك اراده خ_ودش است و ن_ه م_الك ك_ارى از ك_اره_اى خ_ودش، پس اين ط_ايف_ه اراده نم_ى كنن_د، مگ_ر آن چه را ك_ه خ_دا اراده كرده

زندگى اختصاصى مُخلَصين در جنات نعيم (57)

ب__اش__د و هي__چ عمل__ى نمى كنند مگر براى خدا.

آن گاه اين معنا را براى آنان اثبات كرده كه مُخلَص هستند و معنايش اين است كه: خدا آنان را خالص براى خود كرده، غير از خدا كسى در آنان سهيم نيست و ايشان جز ب_ه خ_داى تعالى به هي_چ چي_ز ديگرى علق_ه و بستگى ن_دارن_د، ن_ه ب_ه زين__ت زندگى دني_ا و نه نعي_م آخ__رت و در دل ايش__ان غي__ر از خ__دا چي__ز ديگ__رى وج__ود ن_دارد.

و معل_وم است كسى كه اين صفت را دارد، التذاذش به چيز ديگ_رى است غير از آن چيزهايى كه سايرين از آن لذت مى برند و ارتزاقش نيز به غير آن چي_زهايى است كه سايرين بدان ارتزاق مى كنند، هر چند كه در ضروريات زندگ_ى از خوردنى ها، نوشيدنيها و پوشيدنيها با سايرين شركت دارد.

با اين بيان اين نظريه تأييد مى شود كه: جمله «اُولئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ،» اشاره دارد

(58) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

به اين كه در بهشت رزق ايشان كه بندگان مُخلَص خدايند غير از رزق ديگران است و هيچ شباهتى بر رزق ديگران ندارد، اگر چه نام رزق ايشان و رزق ديگ_ران يك__ى است، وليكن رزق ايشان ه_يچ خلط__ى ب_ا

رزق ديگران ندارد.

پ__س معن_اى جمل_ه «اُولئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ،» اي_ن است ك_ه: ايش__ان رزق___ى خ___اص و معين و م__مت__از از رزق ديگ___ران دارن__د. (1)

داد، با اين كه مى بايست مؤمنين را قرار داده باشد، بدين منظور است كه اشاره كند بر اين كه كسانى به اين عاقبت حسنى نائل مى آيند كه علاوه بر ايمان، عمل صالح هم داشته باشند، چون اگر ايمان به خدا داشته باشند و عمل صال__ح نكنن__د مؤم_ن به خ__دا و ك_اف_ر ب_ه آي_ات او خواهن__د ب___ود. (1)

1- المي_زان، ج 11، ص 500 .

(62) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

ن_داشت___ه ك___ه ب_ا خ___دا ن___زدي__ك ب__اش__د و در دار ك_رام__ت او من__زل گ__زين__د.

«اِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لي عِنْدَكَ بَيْتا فِى الْجَنَّةِ،» در اين دعا خانه اى در خواست كرده كه هم نزد خدا و ه_م در بهشت و اي_ن ب_دان جهت است كه بهشت دار قرب خدا و جوار رب العالمي__ن است، هم چنان كه خود خداى تعال_ى فرموده: «اَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ!»

(64) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

علاوه بر اين، حضور در نزد خداى تعالى و نزديكى او كرامتى است معنوى و استقرار در بهشت كرامتى است صورى، پس جاداردكه بنده خدا هر دو را از خدا بخواهد.

«وَ نَجِّني مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمينَ!» منظورش از قوم ظالمين همان قوم فرعون است و اين دعا در حقيقت بيزارى ديگرى است از فرعونيان و از خداى تعالى درخواست مى كند، او را از جامعه اى ستمكار نجات دهد، هم چنان كه جمله قبلى درخواست نجات از مجتمع خ_اص خانوادگى بود. (1)

1- المي_زان، ج 19، ص 577 .

(65)

دارن__د و آن اي__ن است كه هر چ__ه را بخواهن__د بيش از آن را دارن__د، ه__م چن__ان ك__ه ف__رم____ود: «لَهُ_مْ م__ا يَش__اؤُنَ فيه__ا وَ لَدَيْن__ا مَ_زي_دٌ!» (35 / ق) (1)

دنيا كه به دست آوردن چي_زى از مقاصد دنيا، علاوه بر خواستن، احتياج به ع_وامل و اسباب بسيار دارد كه يكى از آن ها سعى و عمل با استمداد از تعاون اجتماعى است.

اين آيه شريفه با توجه به آيه قبلى اولاً دلالت دارد بر اين كه متقين در دار قرب و جوار رب العالمين هستند و ثانيا هرچه بخواهند دراختيار دارند، پس اين دو پاداش متقين است

(70) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

كه عبارتنداز: نيكوكاران. (1)

پس علت ت_ام__ه اي_ن اج_رشان هم_ان احسانشان است: «ذلِ_كَ جَ__زاءُ الْمُحْسِني__نَ!»

را توسعه و تعميم داده و از سوى ديگر فعليت آن را مقيد كرده به قيدى كه آن فعليت را تضييق مى كند.

از يك سو شرط كرده كه صاحب عمل صالح اگر بخواهد به پاداش خود يعنى بهشت برس__د، باي__د كه داراى ايم__ان باشد، چون ه__ر چند پاداش در برابر عم__ل است وليك__ن آن كه كافر اس__ت كف_رش ب_راى او عمل_ى باق_ى نمى گذارد و هر عمل صالحى بكن__د آن را حب__ط و بى اجر مى نم_اي_د.

و از سوى ديگر نفرمود: «وَ مَنْ يَعْمَلُ الصّالِحاتِ،» تا در نتيجه پاداش اخروى و

(74) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

بهشت را منحصركرده باشد به كسانى كه همه اعمال صالحه را انجام دهند، ب_لك_ه ف_رم_ود:«وَ مَ__نْ يَ__عْمَ_لْ مِ_نَ الصّالِحاتِ _ هركس مقدارى اعمال صالح انجام دهد،» و اين خود توسعه اى است در وعده به بهشت.

بله، از آن جا كه مقام، مقام بيان جزاء است، رعايت اين دقت لازم بود، فضل الهى نيز همين را اقتضاء مى كرد كه جزاى خير آخرت را منحصر در افرادى انگشت شمار نكند بلكه آن را عم_وميت ده_د ت_ا ش_امل ح_ال ه_ر كس_ى ك_ه ايم_ان آورد و مق_دارى اع_مال صالح_ه انجام ده_د بگردد و آن گاه از راه توبه بنده و يا شفاعت شفيعان، بقيه اعمال صالح را كه او انجام نداده و گناهانى را كه مرتكب شده، ت_دارك و جبران نمايد.

و از سوى سوم با آوردن جمله: «مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى» حكم را عموميت داده تا شامل مردان وزنان هر دو بشود واختصاص به مردان نداشته باشد.

واردشوندگان به بهشت (75)

آرى از نظ_ر اس_لام هي_چ فرق_ى بي_ن م_رد و زن نيست.(1)

باغه__اى بهش__ت م__ورد احت__رامن_د!» (35 / معارج)

خداى تعالى در قسمتى از آيات سوره معارج صفات و افعالى از انسانها را شمرده كه منجر به بهشتى شدن آن ها و مكرم بودنشان در جنات، مى شود و اينك جزئياتى از

1- المي_زان، ج 5، ص 140 .

(76) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

آن اعم___ال و صف_ات را ش_رح مى دهد:

اول از همه از ميان همه امتيازات مؤمنينى كه در آيات ذكر مى شود نماز را اختصاص به ذكر مى دهد، چون مى خواهد شرافت نماز را رسانيده و بفهماند نماز بهترين اعمال است. علاوه بر اين، نماز اثر روشنى در دفع رذيله «هلع» يا حرص مذموم دارد، چون در آيه «اِنَّ الصَّل_وةَ تَنْهى عَ_نِ الْفَ_حْش__اءِ وَ الْمُنْكَ___رِ» نم__از را بازدارن__ده از هر فحش__اء و منك__ر دانست_ه است.

«اَلَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ،» (23 / معارج) اين كه كلمه «صَلاة» را به ضمير «هُ__م» اضاف__ه كرده دلال__ت دارد ب__ر اين ك__ه اي__ن مؤمني__ن ب__ر خوان__دن نمازش__ان مداومت داشته ان__د، نه اين كه دائم__ا در نماز ب__وده ان__د و ست__ودن آنان به مداومت در نم__از اشاره است به اين ك_ه اثر هر عملى با مداومت در آن كامل مى شود.

شرايط ورود به بهشت (77)

«وَالَّذينَ فى اَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ، لِلسّائِلِ وَالْمَحْروُمِ،» (24 و 25 / معارج) سپس آن مؤمني__ن را به رعاي__ت و پرداخت حق__ى معل__وم از ام_وال خ_ود ب_ه س_ائ_ل و مح__روم مى ستاي__د.

«وَ الَّذينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدّينِ،» (26 / معارج) آن چه از سياق شمردن اعمال صالحه بر مى آيد اين است كه مراد از تصديق يوم الدين اين است كه مصلين علاوه بر تصديق قلبى روز جزا عملاً هم آن را تصديق مى كنند، به اين معنا كه سيره

زندگيشان سيره كسى است كه معتقد است هر عملى كه انجام دهد به زودى در مورد آن ب_ازخواست و بر طبق آن جزا داده مى شود، حال چه اين كه عملى خير باشد و چه شر، اگر خي__ر ب_اش__د ج_زاى خي_رش م_ى دهن_د و اگ_ر ش_ر ب_اش_د ج_زاى شرش مى دهند. و تعبير به «يُصَ_دِّقُ__ونَ» دلالت دارد بر اين كه تصديقشان استمرار هم دارد، پس دائما

(78) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

م_راقبن_د در هر عملى كه مى خواهند انجام دهند خدا را فراموش نكنند، اگر او آن عمل را خواسته انجامش دهند و اگر نخواسته ت_ركش كنند.

«وَ الَّذي_نَ هُ_مْ مِ_نْ عَ_ذابِ رَبِّهِ_مْ مُشْفِق_ُونَ،» (27 / معارج) و كسانى كه از عذاب پروردگارشان ترسانند، كه آن چه درباره تصديق به «يَوْمِ الدّين» گفتيم، در اين جا نيز مى آيد، پس هم ترس درونى دارند و هم عملشان عملى است كه از اين ترس خبر مى دهد.

و لازم__ه اشفاقشان از ع__ذاب پروردگار، علاوه بر مداومتش__ان به اعمال صالحه و مجاهدتش__ان در راه خ__دا، اين اس_ت كه به اعم__ال صالح__ه خود اعتم__اد ندارن__د و از ع__ذاب خدا ايم__ن نيستن__د، چون ايمن__ى از عذاب با خ__وف و اشف_اق نمى س__ازد.

و سب__ب و علت اشف__اق از عذاب اين اس__ت كه عذاب در مقاب__ل مخالف__ت اس__ت، پ__س به ج_ز اطاع__ت درون__ى چي__زى نيس__ت ك__ه آدم__ى را از ع__ذاب نج__ات ده__د.

شرايط ورود به بهشت (79)

از سوى ديگر اطمينانى هم به نفس و درون آدمى نيست، چون ما زورمان به هواى نفسم__ان نمى رسد، مگر به آن مقدار توانايى كه خداى سبحان به ما داده، خدايى كه مال__ك هر چيز است و ممل__وك چيزى نيس__ت هم چنان كه خودش فرمود: «قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ

مِنَ اللّهِ شَيْئا!» (17 / مائده)

«اِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ،» (28 / معارج) چون هيچ كس از عذاب پروردگارش ايمن نيست. اين جمله علت ترس مؤمنين از عذاب پروردگارشان را بيان نموده، روشن مى سازد كه مؤمنين در ترسيدن از عذاب مصابند و وجه آن را در ب_الا بي_ان ك_ردي__م.

«وَ الَّذينَ هُمْ لِفُروُجِهِمْ حافِظُونَ.... هُمُ الْعادوُنَ!»(29 / معارج) و كسانى كه شهوت خود را حفظ مى كنند، مگر در مورد همسران و كنيزان خود كه به خاطر به كار بردن ني__روى شهوت در آن م__وارد ملامت نمى شون__د، پس اگر كس__ى براى اطف__اى

(80) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

شه__وت ب__ه دنب__ال غي__ر آن چ_ه ي__اد ش__د باش__د چني__ن كس__ان_ى تج__اوزگرن__د.

«وَ الَّ_ذي_نَ هُ_مْ لاَِم_ان_اتِهِ_مْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ،» (32 / معارج) و كسانى كه امانت ها و پيمان خود را محترم مى شمارند.

آن چه از كلمه امانات زودتر از هر معنايى به ذهن مى رسد، انواع امانت هايى است كه مردم به يكديگر اعتماد نموده و هر يك به ديگرى مى سپارد، از قبيل مال و جان و عرض و شخ__ص امي__ن رع__ايت آن را نم_وده در حفظ_ش مى كوشد و به آن خيانت نمى كند.

و ظاهرا مراد از كلمه عهد در آيه مورد بحث قراردادهاى زبانى و عملى است كه انسان با غير مى بندد، كه فلان عمل را انجام و يا فلان امر را رعايت و حفظ كند و بدون مجوز آن قرارداد را نقض ننمايد.

«وَ الَّذي_نَ هُ___مْ بِشَه_اداتِهِ___مْ ق_آئِمُ__ونَ،» (/33 معارج) و كسانى كه پاى

شرايط ورود به بهشت (81)

شهادت هاى خود مى ايستند، معناى شهادت معلوم و معروف است و قائم بودن به شه__ادت به معناى اين اس__ت كه از تحمل و اداى

آن چه تحمل كرده استنكاف نورزد، اولاً وقت__ى او را شاهد مى گيرند شه__ادت را تحمل كند و ثاني__ا وقتى براى اداى شهادت دعوت مى ش__ود استنكاف نورزد و ب__دون هيچ كم و زيادى آن چه ديده بگويد و آي____ات ق__رآن در اي__ن ب_____اره بسي___ار اس__ت.

«وَ الَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ،» (34 / معارج) و كسانى كه بر نماز خود محافظت دارند. منظور از محافظت بر صلاة اين است كه صفات كمال نماز را رعايت كن__د و آن طور كه شرع دست__ور داده نم__از بخواند.

«اُولئِ__كَ فى جَنّ__اتٍ مُكْرَمُ____ونَ _ ايش__ان در بهشت ه__ا محترمند!» (35 / معارج) (1)

1- المي_زان، ج 20، ص 22 .

(82) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

پ_اداشى مى كن_د و ن_ه از ع__ذاب او ايم_ن

براى ورود به بهشت حقيقت ايمان لازم است! (85)

م_ى س_ازد! ه_م چن_ان كه يه_ود و نص___ارى بن__ا ب__ه حك_اي__ت ق__رآن مى گفت__ه ان__د:

«داخل بهشت نمى شود، مگر كسى كه يهودى باشد و يا كسى كه نصارى باشد،» (111/بقره) نه بلك__ه تنها ملاك كار و سب__ب احترام و سعادت، حقيقت ايمان به خدا و روز ج__زاء است و نيز عمل صالح است.»

و اين مطلب در آيات قرآن كريم مكرر آمده، كه سعادت و كرامت هر كسى دائر مدار و وابسته به عبوديت است، نه به نام گذارى، پس هيچ يك از اين نام ها سودى براى صاحبش ندارد و هيچ وصفى از اوصاف كمال، براى صاحبش باقى نمى ماند و او را سود نمى بخشد، مگر با لزوم عبوديت.

و حتى اين نامگذاريها، انبياء را هم سود نمى دهد، تا چه رسد به پائين تر از آنان هم چنان كه مى بينيم خ__داى تعال__ى در عين اين كه انبياء خود را ب__ا بهتري__ن اوصاف

(86) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مى ستايد مع ذلك درباره آن__ان مى فرمايد: «انبياء هم اگر شرك بورزند، اعمال_ى كه كرده اند بى اجر مى شود. (88 / انعام)

و در خص__وص اصح_اب پي_امب_ر اس_لام و كس_انى ك_ه ب_ه وى ايم_ان آوردن_د، ب_ا آن ك__ه در ج_اى ديگ_ر از عظم__ت ش_ان و عل_و ق_درش_ان سخ__ن گفت_ه، مى ف_رم__اي_د:

«خدا به بعضى از كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح كرده اند، وعده مغفرت و اجر عظيم داده اس__ت.» (29 / فتح) (1)

الْخِياطِ وَ كَذلِكَ نَجْزِى الْمُجْرِمينَ،»

«كسانى كه آيه هاى ما را تكذيب كرده و نسبت به آن ها تكبر ورزيدند درهاى آسمان را به رويشان نگشايند و به بهشت وارد نشوند تا طناب كشتى به س__وراخ س__وزن داخ___ل ش__ود، آرى، ب_دك_اران را اي_ن چني_ن س_زا م_ى دهي_م!» (40 / اعراف)

نفيى كه خداوند از فتح درهاى آسمان كرده هم شامل فتح آن براى ورود و صعود ادعيه و اعمال آنان مى شود و هم شامل فتح آن براى صعود ارواح شان، الا اين كه جمله

(88) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مزبور قرينه است بر اين كه مقصود از نگشودن درهاى آسمان تنها براى ورودشان به بهشت است، چون از ظاهر اين آيه و همچنين آيه: «وَ فِى السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ،» (22/ذاريات) برمى آيدكه بهشت در آسمان است.

«حَتّ_ى يَلِ__جَ الْجَمَ__لُ فى سَ___مِّ الْخِي____اطِ،»

در اين جمله ورودشان به بهشت تعليق بر محال شده و اين تعليق بر محال كنايه است از اين كه چنين چيزى محقق نخواهد شد و بايد كسانى كه آيه هاى ما را تكذيب ك_رده و نسب__ت ب_ه آن ها تكب_ر ورزي_دن_د ب_راى هميش___ه از آن م_أي_وس باشن__د. (1)

آن كافر و نيز دلال_ت دارد بر اين كه بهشت بر كف__ار ح__رام است .

در اين كه به طور حك_ايت از حض_رت مسيح فرمود:

«فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْويهُ النّارُ وَ ما لِلظّلِمينَ مِنْ اَنْصارٍ،» عنايتى است به

(90) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

اين كه در ضمن بيان مطلب اشاره اى هم به بطلان نسبت ناروايشان به مسيح كرده باشد و آن نسبت داستان «تفديه» است كه مسيحى ها نسبت مى دهند به حضرت مسيح كه وى با پاى خود به طرف چوبه دار رفته، بلكه خودش مى خواسته كه خود را به دار آويزد، چون مى خواست جانش را فداى پيروان خود كند. بلكه خداوند از گناهان آنان درگذرد و تكاليف الهى خود را از آن ها بردارد و در روز قيامت بدون اين كه بدن هايشان با آتش دوزخ تماسى پيدا كند يكسره به بهشت شان ببرد.

مسيحى ها داستان بدار آويختن و نيز داستان تفديه را براى خاطر همين درست كرده اند كه تنها از ديندارى به اسمش قناعت كرده و جميع محرمات الهى را به خيال اين كه خدا از آنان نهى ننموده مرتكب شون__د و در عي__ن حال روز قيام__ت هم به پاداش اين كه براى خ__دا پسر درس__ت كردن__د و... يكس__ره به بهش_ت در مى آيند!!!(1)

حرام بودن جنت براى معتقدين به شريك براى خدا (91)

101 .

(92) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

است ب__ر اين كه مراد از دار آخ__رت، دار آخرت سعيده است، نه هر آخرتى و نيز به همين جه__ت مفسرين دار آخ__رت را در آي__ه مورد بح__ث ب__ه بهش_ت تفسير كرده اند.

علوخواهى يكى از مصاديق فسادخواهى است و اگر از ميان فسادها خصوص علوخواهى و برترى جوي_ى را نام برده، براى اين است كه نسبت به خصوص آن عنايت داشته است.

اين آيه شريفه عموميت دارد و مى رساند كه تنها كسانى به بهشت مى روند، كه در زمين هيچ يك از مصاديق فساد و يا به عبارتى ديگر هيچ يك از گناهان را مرتكب نشوند، به طورى كه حتى اگر در همه عمر يك گناه كرده باشند، از بهشت محروم مى شوند، وليك__ن آيه ديگرى از ق__رآن كريم اين عم__وم را تخصيص زده و فرموده: «اِنْ تَجْتَنِبُ_وا كَبآئِ__رَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّ__رْ عَنْكُ__مْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَريما،» (1)

1- المي_زان، ج 16، ص 119 .

محروميت از بهشت به خاطر علوخواهى و فساد (93)

«اگ__ر از گناه__ان كبيره نهى ش__ده، اجتناب كني_د، روى سيئ__ات شما را مى پوشاني_م و شم__ا را در مدخ__ل كريم__ى داخ___ل مى كني_م!»

بهشت نعيم شوند؟» (36 تا 38 / معارج)

آيه مورد بحث مربوط به طايفه اى از مسلمانان است كه ايمان آورده و داخل مؤمنين بودند و بيشتر از مؤمنين واقعى چپ و راست رسول خدا صلى الله عليه و آله را احاطه مى كردن__د، ول__ى در باط__ن به بعض__ى از احك__ام ك_ه ب_ر رس_ول خ___دا صلى الله عليه و آله نازل ش___ده كف__ر ورزي__دن__د و اعتن__اي_ى ب_ه آن نك_ردن___د.

خ__داى سبحان در اين آي__ات توبيخش__ان كرده كه از احاطه كردن رسول خدا صلى الله عليه و آله

طمع بيهوده منافقين براى دخول در جنت نعيم (95)

و هم__واره با آن جن__اب بودن سودى نخواهن__د برد و نباي__د طمع بهش__ت كنن__د، چون از آنانى كه داخل بهش__ت شوند نيستن__د و نه مى توانن__د قض__ا و ق__در خ__دا را لغ_و كنن___د و نه خدا را به ستوه آورند.(1)

مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ،»(21/حديد)پس در آيه بشر را ترغيب مى كند تا بشتابد به سوى آن نعمتى كه با عبارت «رَحيق مَخْتُوم» توصيفش كرده است. بعد از ترغيب به همه نعمت هاى بهشتى، مى فرمايد: مسابقه گران و زورآزمايان بايد بر سر همه نعمت هاى بهشتى و مخصوصا بر سر «رَحيق مَخْتُوم» مسابقه بگذارند، كه نوشيدنى خاص آنان است.

«وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنيمٍ _ شرابى كه ممزوج با چشمه تسنيم است.» كلمه «مِزاج» به معناى

(98) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

وسيل__ه مخلوط كردن اس__ت و كلمه تسنيم به معناى چشمه اى است در بهشت، كه خداى تعالى نامش را «تَسْنيم» نهاده است.

«عَيْن_ا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ _ چشمه اى است خاص مقربين كه جز از آن نمى نوشند.» (1)

حفره ه_اى جهنم.

و امثال اين روايات كه هر كس اهل تتبع و جستجو و نيز بيناى در مطاوى اخبار باش__د ب_ه آن ها دست مى ياب_د.

اين گونه روايات از معارف الهيه است كه فتح بابش به وسيله قرآن شريف شده و ائمه عليه السلام مسير آن را دنبال كرده اند، آرى از كلام خداى تعالى بر مى آيد: كه تنها حجرالاسود و چه و چه از ناحيه خدا نيامده، بلكه تمامى موجودات از ناحيه او نازل شده است و آن چه در اين نشئه كه نشئه طبيعى و مشهود است ديده مى شود، همه از ناحيه خداى سبحان نازل شده، چيزى كه هست آن چه از موجودات و حوادث كه خير و جميل است و يا وسيله خير و يا ظرف براى خير است، از بهشت آمده، باز هم به بهشت بر مى گردد و آن چه از شرور است يا وسيله براى شر و يا ظرف براى شر است، از آتش دوزخ آمده و دوباره به همان جا برمى گردد.

(102) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

اين ك__ه نمون_ه ه__ائ___ى از ك__لام خ__دا:

«وَ اِنْ مِ__نْ شَ__ىْ ءٍ اِلاّ عِنْ_دَن__ا خَ__زائِنُ__هُ وَ م__ا نُنَ__زِّلُ__هُ اِلاّ بِقَ__دَرٍ مَعْلُومٍ،»

«هيچ چيز نيست مگر آن كه نزد ما از آن خزينه ها هست و ما نازل نمى كنيم، مگر به ان_دازه اى معلوم،» (21 / حجر)

كه مى رساند تمامى اشياء عالم نزد خدا موجودند و به وجودى نامحدود و غير مق_در با هيچ تق_دي_ر موج_ودن_د و تنه_ا در هنگام نزول، تقدير و اندازه گيرى مى شوند.

پس آيه شريف__ه، مسئله خدائى ب__ودن هر چيز را، عموميت داده، همه چيز را از

بحثى در نزول اشياء از بهشت (103)

ناحيه خدا مى داند و آياتى ديگر اي__ن معنا را درب__اره بعضى از

چيزها به خصوص اثب__ات مى كنند، مانن___د آي___ه:

«وَ اَنْ__زَلَ لَكُ__مْ مِ__نَ الاَْنْ__عامِ ثَ_مانِيَةَ اَزْواجٍ،»

«ب_راى شما از جن_س چهارپاي__ان هش_ت ج_فت ن_ازل ك_رده اس__ت،» (6 / زمر)

«وَ اَنْ__زَلْ__نَا الْ_حَ_دي_دَ ف__ي_هِ بَ__أْسٌ شَ_دي_دٌ،»

«آه__ن را ن__ازل ك__ردي_م، ك___ه در آن ق__درت__ى بس_ي_ار است،» ( 25 / ح_ديد)

«وَ فِ__ى السَّم__اءِ رِزْقُكُ__مْ وَ م__ا تُ__وعَ__دُونَ،»

«رزق شما و آن چه كه وعده اش را به شما داده اند در آسمان است.» (22/ذاريات)

(104) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

به حكم اين آيات آن چه در دنيا هست همه از ناحيه خداى سبحان نازل شده و خدا در كلام_ش مك_رر فرم__وده كه بار ديگ_ر همه آن ها به سوى پ_روردگ__ار برمى گردند، از آن جمل___ه آي___ات زي____ر اس__ت:

«وَ اَنَّ اِل__ى رَبِّكَ الْمُنْتَهى،»

«بدرستى كه منتهى به سوى پروردگار تو است،» (42 / نجم)

«اِل___ى رَبِّ_كَ ال__رُّجْع__ى،»

«ب__ازگش__ت ب___ه س___وى پ__روردگار تو است،» (8 / علق)

«اِلَيْ______هِ الْ__مَصي_____رُ،»

«ب___ازگش___ت ب___ه س_____وى او اس__ت،» (15 / ش___ورى)

بحثى در نزول اشياء از بهشت (105)

«اَلا اِلَى اللّهِ تَصيرُ الاُْمُورُ،»

«آگاه باشيدكه همه امور به سوى خدا بازمى گردد.» (53/شورى)

و نيز آيه سوره حجر اين معنا را هم افاده مى كند: كه اشياء - در فاصله ميانه پيدايش و بازگشت - بر طب__ق مقتضائى سي__ر مى كنند، كه كيفيت آغازشان آن را اقتضاء ك__رده و بر آن سرنوشت__ى از سع__ادت و شقاوت و خير و شر جريان مى يابن__د، كه ابت__داء وج___ودش اقتضاى آن را دارد.

و اين معن_ا از آيات زي__ر نيز استف__اده مى شود:

«كُ___لٌّ يَعْمَ______لُ عَل___ى ش___اكِلَتِ____ه،»

(106) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«هركسى بر طينت خود مى تند،»(84/اسراء)

«وَ لِكُ___لٍّ وِجْهَ_____ةٌ هُ___وَ مُ____وَلّيه___ا»

«هركسى براى خود هدفى معين دارد كه خواه ناخواه ب_ه هم__ان س__و رو مى كند.» (148 / بقره)

قرآن كريم درباره سنگ حجر الاسود

و سنگهاى ديگر و هر موجود ديگر فرموده: همه از ناحيه قرارگاهى كه نزد خدا داشته اند نازل شده اند و دوب__اره به سوى او ب__رم_ى گ__ردن___د، بعض__ى ب___ه س___وى بهش__ت او و بعض__ى ب___ه س__وى دوزخش! (1)

1- المي_زان، ج 1، ص 438 .

(107)

الْجَنَّةَ حَتّى يَلِجَ الْجَمَلُ فى سَمِّ الْخِياطِ،» (40 / اعراف) نمى سازد، چون مى فرمايد: چنين كسانى درهاى آسمانى برويشان گشوده نمى شود، پس معلوم مى شود جهن__م در آسمان ها نيست. بله، در قرآن كريم مكرر نازل شدن عذاب دنيوى را، به آسمان نسب__ت داده و مث__لاً فرم__وده: «فَاَنْزَلْنا عَلَى الَّذينَ ظَلَمُوا رِجْزا مِنَ السَّماءِ،» (59 / بقره) و آيات__ى ديگ__ر نيز اين معن__ا را مى رس__ان__د.

«فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الاَْرْضِ اِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما اَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ» پس به پروردگار آسمان و زمين سوگند كه آن چه ما گفتي__م كه رزقتان است و آن چه كه وعده داده شده ايد كه همان بهش__ت باشد - كه خود رزق__ى ديگر اس__ت - در آسمان است. و اين مطلبى اس__ت ثابت و قضائى است حتمى، مثل حق بودن سخن گفت__ن خودتان، هم__ان طور كه

وَ ما تُوعَدُونَ! (111)

در سخ__ن گفت_ن خ___ود شك__ى نداري__د، در اين گفت__ه ما هم ش__ك نداشت__ه باشي__د.

و اما اين كه گفتيم بهش__ت هم رزق__ى است، دليل__ش قرآن كريم است كه در آيه شريف_ه «لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَريمٌ،» (74 / انفال) بهشت را رزقى كريم خوانده اس__ت. (1)

و يا به ق__درى است كه وه__م و خيال بش__رى نمى تواند آن را بسنجد و برايش حدى تصور كن__د، البت_ه اين ت_عبي_ر م_عن_اى ديگ_رى ني_ز دارد، ك_ه در رواي__ت زي__ر آم__ده اس__ت:

در مجمع البيان در ذيل آيه: «جَنَّ_ةٍ عَرْضُهَ_ا السَّم_واتُ وَ الاَْرْضُ،» از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده كه شخصى از آن جناب پرسيد: وقتى عرض بهشت همه آسمان ها و زمين باشد پس دوزخ كجا است؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: سبحان اللّه وقتى روز مى آيد شب كجا است؟

بهشت و وسعت آن (113)

بعضى ها اين كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله را اين گونه تفسير كرده اند: كه مراد آن جناب اين بوده كه آتش در علم خداى تعالى است، همان طور كه شب در هنگام فرا رسيدن روز در علم خداى تعالى است، اگر منظور اين اشخاص اين است كه آتش از علم خداى تعالى غايب نيست پر واضح است كه اين جواب قانع كننده نيست و اشكال را از بين نمى برد، چون سئوال از مكان آتش است نه از علم خداى تعالى به آتش و اگر منظورشان اين است كه ممكن است مكان ديگرى بيرون از سماوات و ارض باشد كه دوزخ در آن قرار داشته باشد، گو اين كه اين احتمال فى نفسه بعيد نيست، ليكن روى اين فرض مقايسه جنت و نار با ليل و نهار، مقايسه اى صحيح نيست، براى اين كه شب در هنگام آمدن نهار از حيطه آسمان ها و زمين خارج نيست و بنابراين حق مطلب اين است كه اين تفسير درست نيست.

(114) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

و من گمان مى كنم روايت به يك معنائى ديگر نظر دارد و توضيح آن اين است

كه آخرت با همه نعمتها و عذابهايش هر چند كه شباهتى با دنيا و لذائذ و آلامش دارد و همچنين انسانى كه در آخرت وارد شده هر چند كه همان انسانى است كه به عينه در دنيا بود - هم چنان كه مقتضاى ظواهر كتاب و سنت همين است، الا اين كه نظامى كه حاكم در آخرت است غير از نظامى است كه در دنيا حاكم است، چون آخرت دار أبديت و بقا است و دنيا دار زوال و فنا است و به همين جهت انسان در بهشت مى خورد و مى نوشد و نكاح مى كند و لذت شهوانى مى برد، ولى در آن جا دچار عوارضى كه در دنيا بر او وارد مى شد نمى گردد و همچنين انسان دوزخى در آخرت بين آتش مى سوزد و سوزش آتش را مى چشد و از خوردنيهاو نوشيدنيها و مسكن و هم نشين دوزخيش شكنجه مى بيند، ولى آثار سوختن دنيائى را ندارد، نه ذغال مى شود و نه خاكستر و نه مى ميرد.

بهشت و وسعت آن (115)

و همچنين در آخرت عمرى أبدى و بى پايان دارد، ولى آثار طول عمر دنيائى از قبيل كهولت و پيرى و سال خوردگى را ندارد و همچنين ساير شؤون حياتى دنيائى را دارد ولى آثار دنيائى آن را ندارد و اين نيست مگر به خاطر اين كه عوارض ولوازم نامبرده از لوازم نظام دنيوى است، نه از لوازم مطلق نظام (چه دنيائى و چه آخرتى،) پس دنيا دار تزاحم و تمانع است، ولى آخرت چنين نيست. (پس مى شود پهناى آسمان ها و زمين را بهشت اشغال كرده باشد و در عين حال جهنم نيز آن را اشغال كند.)

از جمله دلائل اين معنا اين است

كه: ما آن چه را كه در ظرف مشاهده خود از حوادث و اتفاقات واقعه مى بينيم، حوادث ديگرى را براى بار دوم مى بينيم، حوادث بار اول از نظرمان غايب مى شود، مثلاً حوادث امروز راوقتى مى بينيم كه حوادث ديروز از نظر ما غايب شده باشد، حوادث شب را وقتى مى بينيم كه حوادث روز گذشته باشد و همچنين

(116) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مقالهاى ديگر و اما نسبت به خداى سبحان چنين نيست، از نظر او حوادث شب و روز يك جا مشاهد است و حوادث آينده حوادث گذشته را از محضر اوغايب نمى سازد و اين قسم حوادث مزاحمتى با يكديگر ندارند، پس شب و روز و حوادث مقارن آن دو، به حسب نظام ماده و حركت متزاحم ومتمانعند، در يك جا ودر يك لحظه جمع نمى شوند، ولى در نظام آخرت هيچ تزاحم و تمانعى با هم ندارند، با اين بيان معناى آيه زير نيز بهت__ر فهميده مى ش__ود: «اَلَمْ تَرَ اِلى رَبِّ__كَ كَيْفَ مَدَّالظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِنا ثُمَّ جَعَلْنَ__ا الشَّمْ_سَ عَلَيْ__هِ دَليلاً، ثُّمَ قَبَضْن__اهُ اِلَيْن_ا قَبْض__ا يَسي__را» (45 و 46 / فرقان)

و وقتى جمع بين ليل و نهار متزاحم، ممكن باشد، اين نيز ممكن مى شود كه آسمان و زمين گنجايش بهشتى را داشته باشد كه به وسعت آن دو است و هم گنجايش دوزخى را داشته باشد كه آن نيز به وسعت آن دو است به عبارت ساده تر اين كه: اين نيز ممكن

بهشت و وسعت آن (117)

است كه آسمان و زمين محل بهشتى و جهنمى باشد كه وسعت هر دو بقدر آسمان و زمين است، ولى نه به حسب نظام دنيا، بلكه به

حسب نظام آخرت.

در اخبار براى اين جريان نظ_اي__رى هست، از آن جمل__ه در اخب__ار آم__ده كه قبر يا روض_ه اى است از ب_اغه_اى ب_هشت و ي_ا حف___ره اى است از حفره هاى جهنم و يا آمده است كه قب_ر م_ؤم__ن ت_ا چشم_ش ك_ار مى كن_د وسي_ع است.

پس بنابراين جا دارد كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله را كه فرمود: سبحان اللّه وقتى روز مى آيد شب كجا مى رود؟ را حمل كنيم بر چنان معنائى، نه بر حضور و غياب آن دو از علم خدا، چون اين خيلى روشن است كه عالم بودن خداى تعالى به شب و روز ارتباطى با سئوال سائل ندارد و همچنين اگر كسى از آن سئوال پاسخ دهد به اين كه وقتى روز مى رسد شب هم چنان در عالم خارج باقى مى ماند، (و شب و روز نظير چرخ فلكى است

(118) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

كه نيمى از آن سفيد و نيمى سياه باشد، وقتى نيمه سفيد جلوى شيشه مى آيد نيمه سياه عقب مى رود ولى در چرخ فلك هست،) چون در اين صورت سائل اعتراض مى كند و مى گويد مطلب اين طور نيست، بلكه با آمدن روز در محل سك_ونت ما، شب آن مح_ل مع_دوم مى ش_ود و اگ_ر محل را در نظ_ر نگيريم و خ_ود شب و روز را درنظر بگيريم، حقيقت شب عبارت است از يك سايه مخروطى كه از تابش خورشيد به يك طرف زمين در طرف ديگر آن پديد مى آيد و اين سايه مخروطى به طور دائ_م دور ك_ره زمي_ن مى گ_ردد و دائما يك ط_رف زمي_ن روز و روشن و ط_رف ديگ__رش شب و ت_اريك است، پس با آمدن روز، شب باطل نمى شود و در عين حال آن جا كه

روز هست، شب نيست. (1)

1- المي_زان، ج 4، ص 27 .

بهشت و وسعت آن (119)

داشت_ه ب_اش_د.

1- المي_زان، ج 19، ص 290 .

(122) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«لَنُبَوِّئَنَّهُمْ» به معناى جاى دادن و منزل دادن كسى است براى هميشه در آن غرفه هايى بهشتى. (1)

مى فرم__اي___د: و ايش___ان در بهش__ت از هر گون__ه ثم___رات ب__رخ___وردارن___د. (1)

1- المي____زان، ج 18، ص 351 .

(128) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

آن، چون اين

چشمه اى كه در بهشت مى جوشد! (131)

معنا مسلم است كه جارى ساختن چشمه هاى بهشتى نيازمند بيل و كلنگ نيست. آرى نعمت هاى بهشتى به جز خواست و اراده اهل ب_هشت هيچ ه__زين_ه ديگ_رى لازم ندارد، هم چنان كه فرمود: «لَهُمْ ما يَشاؤنَ فيها!»

«عَيْنا يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللّهِ يُفَجِّروُنَها تَفْجيرا،» يعنى نوشيدن از كاس را كه گفتيم از هر كاسى نيست، بلكه آن كاس را اختصاص مى دهد به چشمه اى كه چنين و چنان است. و اگر از نوشندگان آن كاس تعبير به عباداللّه كرد، براى اين بود كه اشاره كند به اين كه اگر از آن كاس مى نوشند به خاطر اين است كه به زيور عبوديت آراسته شدند و به ل__وازم آن عم_ل كردند.

بعيد نيست كه اين دو آيه در مقام بيان حقيقت عمل صالح آنان بر اساس تجسم اعمال باشد و بفهماند وفاى به نذر و اطعام طعام براى رضاى خدا ظاهرش وفا و اطعام

(132) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

طعام است اما باطنش نوشيدن از كاسى است كه مزاجش كافورى است، آن هم از چشمه اى كه به طور مستمر خودشان با اعمال صالح خود مى شكافند و به زودى حقيقت عملشان در «جَنَّتِ الْخُلْد» برايشان ظاهر مى شود، هر چند كه در دنيا به صورت وفا و اطعام طعام است.

ظاهر فعل «يَشْ___رَبُ___ونَ» و جمله «يَشْ___رَبُ بِه___ا» مى فهماند همين حالا مشغول نوشيدنند، نه اين كه در قيامت مى نوشند، وگرنه مى فرمود: «سَيَشْرَبُونَ وَ يَشْرَبُوا بِها،» علاوه بر اين، نوشيدن، وفا كردن، اطعام نمودن و ترسيدن، همه را در يك سياق آورده و فرموده «يَشْرَبُونَ، يُ_وفُ_ونَ، يَخافُ_ونَ، يَطْ_عَمُ_ونَ،» و ني_ز ذكر تفجير در جمله «يُفَجِّ___روُنَها تَفْ_جي_را،» م_ؤي_د

ديگ_رى است، براى اين كه ظهور دارد در اين كه شك_افتن چشم_ه و ج_ارى ساختن آب آن را با اسب_اب اين ك_ار انجام مى دهن_د، كه

چشمه اى كه در بهشت مى جوشد! (133)

هم__ان وف__ا و اطع__ام و خ__وف اس_ت، پس حقيقت اين اعمال همان تفجير عين است.(1)

نقره فام دور آنان طواف مى كنند، طواف كردن خدام بهشتى است كه براى اهل بهشت طعام و آب مى آورند و توضيح بيشترش در ذيل

(136) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

آي_ه «وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ...،» مى آيد.

«قَواريرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّروُه_ا تَقْديرا،»

«كه آن كوزه هاى بل_ورين نق_ره اى ب__ه ان___دازه و تن_اس_ب اهلش ان_دازه گي_رى ش_ده ان_د.» (16 / دهر)

مى خواهد بفهماند ظرفهاى غذا و شراب را خود ابرار بر طبق ميل خود اندازه گيرى مى كنند، از غذا و شراب هر مقدارى كه بخواهند استفاده كنند ظرف آن غذا و شراب را هم به اندازه همان مقدار طعام و شراب اندازه گيرى مى كنند و خلاصه چيزى از غذا و شرابش__ان در ظرف زي__اد و ك__م نمى آيد، آيه شريفه «لَهُمْ ما يَشاؤنَ فيها،» (35 / ق) و آي__ه «يُفَجِّروُنَه__ا تَفْجي__را،» (6 / انس__ان) ني__ز اش__اره اى ب__ه اي____ن معن___ا دارد.

چشمه سلسبيل و اوصافى از بهشت خوبان (137)

احتمال هم دارد منظور خدمتگزاران طوافگر باشد كه درباره آنان فرموده: «يُط__افُ عَلَيْ_هِ___مْ» و مراد اين باشد كه خدمتگزاران ظرفهاى غذا و شراب را به آن مقدار غذا و شراب__ى كه اب__رار احتي__اج دارن__د ان__دازه گي__رى مى كنن__د، در نتيج__ه چيزى از غذا و شرابشان در ظرفه__ا نمى ماند و كم هم نمى آيد.

«وَ يُسْقَوْنَ فيها كَأْسا كانَ مِزاجُها زَنْجَبي__لاً،»

«و آن جا شرابى كه طبعش مانن__د زنجبي_ل گ_رم و عط_ر آگين است ب_ه آن ها بن_وش_انند.» (17 / دهر)

بعضى از مفسرين گفته اند: در عرب مرسوم بوده كه از زنجبيل استفاده عطر و بوى خوش مى كرده اند و آن را در جام نوشيدنيها مى ريختند، در اين آيه هم به ابرار وعده

(138) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

داده كه زنجبيل بهشتى را

كه پاكي_زه ت_ر و خ_وشبوتر است در جام شرابشان مى ريزند.

«عَيْنا فيها تُسَمّى سَلْسَبيلاً،»

«در آن جا چشم__ه اى اس__ت كه سلسبيلش نامند و شرابش از خوبى از حد وصف بي___رون اس_ت.» (18 / دهر)

«سَلْسَبي___ل» ب___ه معن_____اى آب___ى سب___ك و ل___ذي____ذ و ب___رن____ده اس_____ت.

«وَ يَ_طُ_وفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدوُنَ اِذا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَ_هُ_مْ لُ___ؤْلُ__ؤا مَنْثُورا،»

«و دور آن بهشتيان، پسرانى زيب_ا ك_ه ت_ا اب_د ن_وج_وانن_د و خ_وش سيم_ا به

چشمه سلسبيل و اوصافى از بهشت خوبان (139)

خدمت مى گروند كه وقتى در آن ها بنگرى از فرط صفا گمان برى كه لؤلؤ پ___راكنده ان___د.» (19 / دهر)

يعنى فرزندانى بهشتى پيرامون ابرار طواف مى كنند، كه هميشه طراوت و خرمى جوانى وزيبايى منظر را دارند.

و منظور از اين كه فرمود: تو گمان مى كنى كه لؤلؤ منثورند، اين است كه آن خدمتگزاران آن ق_در صفاى ل__ون دارند و آن ق__در چهره هايش__ان نوران__ى است كه ن__ور رويش__ان به روى يكديگ__ر مى تابد، تو گويى در مجالسى كه ايشان خدمت مى كنن__د لؤل_ؤ نث_ار ك_رده اند.

(140) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«وَ اِذا رَأَيْ_تَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعيما وَ مُلْكا كَبيرا،»

«و چون آن جايگاه نيك_و را مش_اهده كن_ى ع_الم_ى پ_ر نعمت و كش_ورى ب_ى نه_اي_ت بزرگ خواهى ديد.» (20 / دهر)

بعض__ى گفته اند: معن__اى مشاهده كردن اول اين است كه اگر چش__م خود را بدان جا يعنى به بهش__ت بيفكنى، در آن ج__ا نعيمى مى بينى كه با زبان قابل وصف نيس__ت و مل__ك كبي_رى مى بين__ى ك__ه با هي__چ مقياس_ى نمى ت__وان تقدي__رش ك__رد.

«عالِيَهُمْ ثِيابُ سُنْدُسٍ خُضْ_رٌ وَ اِسْتَبْ_رَقٌ وَ حُلُّوا اَس_اوِرَ مِنْ فِضَّ_ةٍ وَ سَقيهُمْ رَبُّهُ_مْ شَراب__ا طَهُورا،»

«بر اندام بهشتيان لباس هايى است از حرير نازك سبز رنگ و از ديباى ضخيم و با

چشمه سلسبيل و اوصافى از بهشت

خوبان (141)

دستبندهايى از نقره تزيين شده اند و پروردگارشان شراب طهور به آن ها مى نوشاند.» (21 / دهر)

«وَ سَقيهُ__مْ رَبُّهُ__مْ شَراب__ا طَهُ__ورا،» خدايشان شراب__ى به ايشان نوشانيد كه «طَهُ__ور» بود، يعنى در پاكى به حد نهايت بود، شرابى بود كه هيچ قذارت و پلي__دى را باقى نمى گذاش__ت و يكى از قذارته__اى درونى آدم__ى غفل__ت از خ__داى سبح__ان و بى توجهى به اوست، پس ابرار كه اين شراب طهور را نوشيدند محجوب از پروردگارشان نيستند و لذا آنان مى توانستند خدا را حمد بگويند، هم چنان كه قرآن فرم__وده: «سُبْح_انَ اللّهِ عَمّا يَصِفُونَ، اِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصينَ.» (159 و 160 / صافات)

خداى تعالى در جمله «وَ سَقيهُ___مْ رَبُّهُ___مْ،» همه واسطه ها را حذف كرده و

(142) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

نوشاندن به ايشان را مستقيما به خودش نسبت داده و اين از همه نعمت هايى كه در بهشت به ايشان داده افضل است و چه بسا يكى از نعمت هايى باشد كه به حكم آيه «لَهُمْ م_ا يَش_اؤُنَ فيه__ا وَ لَ__دَيْنا مَ_زي_د،» (35 / ق) خواست خود بش__ر ب_دان نمى رس___د.

«اِنَّ ه_ذا ك_انَ لَكُ_مْ جَ_زاءً وَ ك_انَ سَعْيُ_كُمْ مَشْ_كُورا،» (22 / دهر) حكايت خطابى است ك_ه از ن_احي_ه خ_داى تع_ال_ى ب_ه هنگ_ام پ_رداخت اج_رش_ان ب_ه ايش_ان م_ى شود. و جمله « وَ كانَ سَعْيُ_كُمْ مَشْ_كُورا،» خود، انشاى شكر در برابر مساعى مرضيه و اعمال مقبول__ه ايشان اس_ت و خوشا به حالش_ان كه با چه كلام پاكيزه اى خطاب مى شوند!(1)

1- المي_زان، ج 20، ص 207 .

چشمه سلسبيل و اوصافى از بهشت خوبان (143)

چنين زن__دگ___ى مس___ابق__ه بگ__ذارن___د،»

«وَ مِ___زاجُ____هُ مِ___نْ تَسْني_____مٍ،»

«شرابى كه ممزوج با چشمه تسنيم است،»

«عَيْن_ا يَشْ___رَبُ بِ_هَا الْمُقَ_رَّب_ُ_ونَ،»

(144) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«منظور چشمه اى است خاص مقربين،كه جز ازآن نمى نوشند.»(25تا28/مطففين)

«يُسْقَ_وْنَ مِنْ رَحي_قٍ مَخْت_ُومٍ،» كلم__ه «رَحيق» به معن__اى شراب ص__اف و خالص از غش اس__ت و به همين مناسب__ت آن را به وص__ف «مَخْتُوم» توصيف كرده، چون همواره چيزى را مهر و موم مى كنند كه نفيس و خالص از غ__ش و خلط باش__د، تا چيزى در آن نريزن__د و دچ__ار ناخالصي__ش نكنن__د.

«خِتامُ__هُ مِسْكٌ وَ ف_ى ذلِ_كَ فَلْيَتَنافَ__سِ الْمُتَنافِسُ__ونَ،» كلمه «خِتام» به معناى وسيله مه_ر زدن اس__ت، مى فرماي__د وسيله مهر زدن بر آن رحي__ق به جاى گ__ل و لاك و امث_ال آن - ك__ه در دني__ا به وسيل__ه آن ه__ا مه__ر و م__وم مى كنن__د - مش__ك اس_ت.

بعضى گفته اند: منظوراز «خِتام»، آخرين طعمى است كه ازآن شراب در دهان مى ماند،

رحيق مختوم وشراب بى غش آميخته باچشمه تسنيم! (145)

مى فرمايد آخرين طعم آن بوى مشك است.

«وَ ف_ى ذلِ_كَ فَلْيَتَن__افَسِ الْمُتَن_افِس_ُونَ،» كلم__ه «تَنافُ__س» ب__ه معن__اى زورآزماي__ى اف_راد در رب__ودن چي__زى از دست يكديگ_ر اس__ت، ولى در م__ورد آي__ه و مقامى كه دارد به معن_اى مسابق__ه است.

«وَ مِزاجُ_هُ مِنْ تَسْنيمٍ _ شرابى كه ممزوج با چشمه تسنيم است،» كلمه «مِزاج» به معناى وسيله مخلوط كردن است و كلم__ه «تَسْني_مٍ» به معن_اى چشم__ه اى است در بهشت، كه خ_داى تعالى نامش را «تَسْنيمٍ» نهاده است.

«عَيْن__ا يَشْرَبُ بِهَ__ا الْمُقَرَّبُ_ونَ _ چشمه اى است خاص مقربين كه جز از آن نمى نوشند،»

مفاد آيه اين است كه مقربي__ن صرفا «تَسْنيمٍ» را مى نوشند، هم چنان كه مفاد جمله «وَ مِزاجُ_هُ مِ__نْ تَسْني_مٍ،» اي__ن اس__ت ك__ه: آن چه در ق__دح ابرار از «رَحي__ق مَخْتُوم»

(146) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

هس__ت ب__ا «تَسْني_____م» مخل_____وط م_ى ش____ود.

و اي__ن معن__ا ب__ه دو نكت__ه دلال__ت مى كن____د:

اول اين كه «تَسْنيمٍ» از «رَحيق مَخْتُوم» گرانقدرتر است، چون «رَحيق مَخْتُوم» با آميخت__ه ش_دن با «تَسْني__مٍ» لذت بخش تر مى شود.

دوم اي_ن ك___ه مق__ربي___ن در درج__ه بالات____رى از اب____رار ق___رار دارن__د.(1)

«سُرُر» جمع سرير - تخت - است و منظور از «مَرْفُوع» بودن تخت، «مَرْفُوع» بودن مقام و منزلت كسى است كه بر آن تكيه مى زند.

بساط عالى، در كنار چشمه هاى جارى (149)

«وَ اَكْ_وابٌ مَوْض_ُوعَةٌ،» قدحهايى كه در كنار اين چشمه ها نهاده.

«وَ نَم_ارِقُ مَصْفُوفَ_ةٌ،» «نَمارِق» به معناى بالش و پشتى است، كه بدان تكيه مى دهند و «مَصْفُوفَةٌ» بودن «نَمارِق» به اين معنا است كه اين پشتى ها را در مجلس پشت سر هم بگ__ذارن_د، همان ط__ورك_ه در مج_الس ف_اخ_ر دني_ا چنين م_ى كنن_د.

«وَ زَرابِ_ىُّ مَبْثُوثَ__ةٌ،» زَرابِ__ىُّ به معن__اى بساط فاخ__ر است و منظ__ور از «مَبْثُوثَة» بودن آن مبسوط_ه ب_ودن و گست__رده شدن آن است، ت__ا رويش بنشينند .(1)

نوشيدن نباشد. (1)

(154) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

ب_ر نم__ى آي_د.

در قرآن كريم مسأله رضاى خداى سبحان مكرر آمده و بايد دانست كه رضايت خدا همان طور كه بالنسبه به فعل بندگانش در باب اطاعت تصور دارد،همچنين در غير باب اطاعت از قبيل اوصاف و احوال وغيره تصور دارد، (همان طور كه مى گوئيم نماز

رضوان، مشيت مطلقه انسان در بهشت (163)

باعث رضاى خدا است، همچنين مى گوئيم تواضع و رقت قلب باعث خشنودى او است.)

چيزى كه هست بيشتر مواردى كه در قرآن كلمه رضاى خدا آمده، (اگر نگوئيم همه مواردش،) از قبيل رضايت به اطاعت است و به همين جهت است كه در آيات زير رضاى خدا را با رضاى بنده، مقابل هم قرار داده است.

رضايت خدا از بنده اش به خاطر اطاعت او است و رضايت بنده از خدا به خاطر پاداشى است كه به او مى دهد و يا به خ_اط_ر حكمى است ك_ه ب_ه نفع او ص_ادر مى كند:

«رَضِ__ىَ ال_لّهُ عَنْ_هُمْ وَ رَضُ__وا عَ__نْ_هُ،» (22 / مجادله)

«يا اَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، اِرْجِعى اِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً،»(27 و28/فجر)

«وَ السّابِقُ_ونَ الاَْوَّلُ__ونَ مِ__نَ الْمُهاجِري__نَ وَ الاَْنْص__ارِ وَ الَّذي__نَ اتَّبَعُوهُ_مْ

(164) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

بِاِحْس__انٍ رَضِىَ اللّ_هُ عَنْهُ__مْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ اَعَدَّ لَهُمْ جَنّاتٍ...» (100 / توبه)

اين كه در اين مقام يعنى مقام شمردن آن چه براى انسان خير است و مطابق با امور مورد علاقه زندگى دنيائى او است مسأله رضايت خدا را شمرده، دلالت دارد بر اين كه خود «رِضْوان» نيز از خواسته هاى انسانى و يا مستلزم امرى است كه آن امر اين چنين اس_ت و به همين جه_ت بوده كه در اين آيه آن را در مقابل جنات و ازواج ذكر كرده است.

در آيه:

« فَضْ_لاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْوان_ا،» (2 / مائده) آن را در مقابل فضل و نيز در آيه: «وَ مَغْفِ_رَةٌ مِ_نَ ال_لّهِ وَ رِضْ_وانٌ،» (20 / حدي__د) در مق__اب___ل: «مَغْفِرت،» و در آيه: «بِرَحْمَةٍ مِنْ_هُ وَ رِضْ_وانٍ،» (21 ت_وبه) در مقابل رحمت ذكر فرمود.

و چه بسا با تدبر و دقت در معناى آن چه كه ما گفتيم و دقت در آيه: «رَضِىَ اللّهُ

رضوان، مشيت مطلقه انسان در بهشت (165)

عَنْهُمْ...،» و آيه: «راضِيَ__ةً مَرْضِيَّةً...،» بت_وان نكت_ه اى را كه آيه موردبحث مب_هم گذاشته، كشف نمود، براى اين كه در آيات نامبرده رضايت را به خود آنان زده، فرموده: (خ__دا از ايشان راض__ى است،) و رضايت از شخص، غير رضايت از فعل شخص اس_ت.

در نتيجه برگشت معنا به اين مى شود كه خداى تعالى ايشان را در آن چه مى خواهند از خ__ود نمى راند، نتيجه اين هم همان معنائى مى شود كه آيه: «لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فيها _ ايشان در ب_هش__ت هر چ_ه بخ_واهن_د در اختي_ار دارن___د،» آن را اف_اده مى كن_د، پ__س در رض_وان خ__دا از انس_ان، مشي__ت مطلق__ه انس_ان وج___ود دارد.(1)

اين نكته را نبايد از نظر دور داشت كه متقين در آن روز و در بهشت دوست نمى دارند و نمى خواهند، مگر چيزى را كه واقع__ا دوست داشتن__ى ب_اش__د و آن

اهل بهشت در بهشت چه مى خواهند؟ (167)

چي_زى كه واقع_ا باي_د آن را دوست داشت هم_ان چي_زى است ك_ه خ_دا ب_راى آنان دوست بدارد و آن عب_ارت است از هم_ان خي_ر و سع_ادت_ى ك_ه مستح_ق آن شده اند و با آن به كمال مى رسند و نه خود و نه ديگران از آن متضرر نمى گردند. (دقت فرماييد.)

و با اين بيان اشكالى كه به طور كلى به آيات ناطقه به اطلاق مشيت شده - مانند آيه مورد بحث - جواب داده مى شود و آن اشكال اين است كه ممكن است اهل بهشت معصيت و عمل زشت و كار لغو را دوست بدارند و يا كارى و چيزى را دوست بدارند كه باعث آزار سايرين باشد و يا بخواهند افراد مخلد در آتش را نجات دهند و يا بخواهن__د به مقامات انبياء و مخلصين از اولياء و هركس كه مافوق ايشان است برسند.

و جوابش اين شد كه چگونه چنين اطلاقى از اينگونه آيات به دست مى آيد با اين كه خود خداى تعالى در خطاب به متقين فرموده: «يا اَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ،اِرْجِعى اِلى رَبِّكِ

(168) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

راضِيَةً مَرْضِيَّةً، فَادْخُلى فى عِبادى، وَادْخُلى جَنَّتى،» (27 تا 30 / فجر) زيرا به حكم اين آيه اهل بهشت به چيزى راضى و علاقمند مى شوند كه خدا نيز بدان راضى باشد، آرى، آنان نمى خواهند مگر آن چه را كه مايه خوشنودى خداست، پس هي_چ وقت اشتهاى معصي__ت و كار زشت

و شنيع و كار لغو نمى كنند، «لا يَسْمَعُونَ فيها لَغْوا وَ لا كِذّابا،» (35 / نباء) و نيز هرگز از چيزى كه مايه ناراحتى ديگران است خوششان نمى آيد و نيز هرگز نمى خواهند كه عذاب از اهل جهنم كه خدا عذاب آنان را خواسته برداشته شود و هرگز آرزو نمى كنند كه مقام بالاتراز خودرا داشته باشند، چون آن چه كه خود دارند خدا برايشان پسنديده و آنان بدان راضيند و آن چه خدا دوست مى دارد دوست مى دارند.(1)

1- المي___زان، ج 15، ص 26 .

اهل بهشت در بهشت چه مى خواهند؟ (169)

اوست - هر چند اين ترشح در واقع صحيح است - بلكه از اين جهت كه حقيقت عبوديت كه قرآن كريم بشر را بدان دعوت مى كند عبوديتى است كه به خاطر محبت به خدا انجام شود، نه به خاطر طمعى كه به بهشتش و يا ترسى كه از آتشش داريم و بزرگترين سعادت و رستگارى براى يك نفر عاشق و دوستدار اين است كه رضايت معشوق خود را جلب كند، بدون اين كه درصدد

قصرهاى بهشت عدن و رضوان (171)

ارضاء نفس خويش بوده باشد.

و شايد به منظور اشاره به اين نكته است كه آيه را به جمله «ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ،» ختم نموده و اين جمله دلالت بر معناى حصر دارد و چنين افاده مى كند كه اين رضوان حقيقت هر فوز و رستگارى بزرگى است، حتى رستگارى بزرگى هم كه با رسيدن به جن__ت خل__د دس__ت مى ده__د حقيقتش همان رضوان است، زيرا اگر در بهشت حقيق__ت رض_اى خ_دا نب_اشد هم_ان ب_هشت ه_م ع_ذاب خ_واه__د ب_ود، ن_ه ن_عم_ت. (1)

ولى عذاب را چنين توصيفى نكرد، تا ب_ه قول بعضى ها اشاره كرده باشد به اين كه مطلوب اصلى و آن غرضى كه خلقت به خاطر آن بوده مغف_رت است ن_ه ع_ذاب و اي_ن خ_ود انس_ان است كه

مغفرت و رضوان خدا در قيامت (173)

باع__ث ع_ذاب مى شود و ب_ا خ_روجش از زى بن_دگ_ى و عب_وديت آن را پ_دي_د مى آورد.

جمله: «وَ فِ_ى الاْخِ__رَةِ عَ__ذابٌ شَ_دي_دٌ وَ مَ_غْفِ_رَةٌ مِ_نَ ال_لّهِ وَ رِضْوانٌ،» ب_ه دو روى زندگى آخرت اشاره مى كند، ت_ا شن_ونده بر حذر شود و از مغفرت و رضوان كه يك روى آخ_رت اس___ت و عذاب كه روى ديگرش است، مغفرت و رضوان را اختيار كند.(1)

به ق__در توانائي__ش جه__اد ك__رد و از م__ال و ج__انش ماي__ه گذاش__ت، در نزد خ__دا درجه اش بالات__ر است.

اگ__ر مطلب را بصورت جمع آورد و فرمود: «كسانى ك__ه» براى اين اس__ت كه اش_اره كن__د ب__ه اين كه م_لاك فضيل__ت، وصف مذك__ور اس__ت، نه شخ__ص معين__ى.

اين كه ف_رم_ود: «اَعْظَ__مُ دَرَجَةً عِنْ___دَ ال___لّهِ،» م_عن_ايش اي_ن است ك_ه اي_ن اف_راد نسبت ب_ه آن اف_راد ديگ_ر ك_ه اصلاً درج_ه اى ندارند درج_ه ش_ان ب_الات_ر است و اي_ن خ_ود ي_ك ن_وع كن_اي_ه اس_ت از اين كه اص__ولاً مي_ان اي_ن دو ط_اي_ف_ه نسبت_ى نيست، زي_را ي_كى داراى گ_ام_ه_اى بلن___دى اس_ت و ديگ___رى اص_لاً ق_دمى ب_رن_داشت_ه است.

(176) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«وَ اُولآئِكَ هُمُ الْفآئِزُونَ!» اين جمله نيز دلالت دارد بر آن چه گفتيم، زيرا رستگارى را به طور انحصار و بنحو استقرار براى يك طايفه اثبات مى كند.

«يُبَشِّ__رُهُ__مْ رَبُّ___هُمْ بِ__رَحْ_مَ__ةٍ مِ_نْ__هُ وَ رِضْ__وانٍ وَ جَ__نّتٍ...،» از ظ_اه_ر سياق بر مى آي_د ك_ه رحمت و رضوان و جنتى كه مى شم_ارد، بي_ان هم_ان رستگارى است ك_ه در آي_ه قبل_ى بود و در اين آيه به طور تفصي_ل و ب_ه زب_ان بش_ارت و نوي_د آم_ده است.

پس معناى آيه اين مى شود كه: خداى تعالى اين مؤمنين را به رحمتى از خود كه از بزرگى قابل اندازه گيرى نيست و رضوانى مانند آن و بهشت هائى كه در آن هانعمتهاى پايدار هست و به هيچ وجه از بين نمى رود و خود اينان هم بدون اجل و تعيين مدت جاودانه در آن ها خواهندبود، بشارت مى دهد. (1)

1- المي_زان، ج 9، ص 274 .

درجه اعظم، رحمت، رضوان، جنت و اجر عظيم (177)

و اعمال صالح انجام مى دهند، پروردگارشان به وسيله ايمانش__ان هدايتشان مى كند و در بهشت هاى پر نعمت جويها در زير ج__ايگ__اهش____ان روان اس____ت،»

«دَعْويهُ__مْ فيها سُبْحانَكَ اللّهُ___مَّ وَ تَحِيَّتُهُ___مْ فيها سَ__لامٌ وَ اخِرُ دَعْويهُمْ اَنِ

(178) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

الْ_حَمْدُلِلّ__هِ رَبِّ الْع___الَ_مي____نَ!»

«در آن جا جذبه الهى آن چنان دل هايشان را پر كرده كه سخنى جز تسبيح ندارند، مى گويند بار الها! تو از هر عيب و نقصى منزهى! و تحيت آن ها به يكديگر سلام اس_ت و آخرين س_خنش_ان "الْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ" است.» (9 و 10 / يونس)

خوانن__ده محترم و پژوهشگ__ر متدبر بايد توجه داشته باشد كه خداى تعالى در ميان همه منازل قرب، پاداش كسانى را كه به وسيل__ه ايمان خ__ود هدايت يافتن__د «جَنّاتِ نَعيم» ذكر ك__رده و در ميان هم__ه نعمت ه_اى بهشت__ى انه__ارى را ن__ام برده كه در بهش__ت از زير آن__ان جارى اس__ت، ح_ال باي__د ديد عل__ت اين انتخ__اب چيس_ت؟

در قرآن كريم نعمت به معناى حقيقيش همانا ولايت الهى است و يكى از چيزهائى كه

در جنات نعيم (179)

خداى تعالى اولياى مقربين خود را به آن اختصاص داده نوعى از شراب بهشت است كه با نوشاندن آن شراب به ايشان احترامشان كرده، به شأن آنان اعتناء مى نمايد، مثلاً ف_رم_وده:

«اِنَّ الاَْبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها ك_افُورا عَيْنا يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللّهِ يُفَجِّروُنَه___ا تَفْ_جيرا،» و نيز فرموده:

«اِنَّ الاَْبْ_رارَ لَفى نَعيمٍ... يُسْقَوْنَ مِنْ رَحي_قٍ مَخْتُومٍ... عَيْن_ا يَشْ_رَبُ بِهَ_ا الْمُقَرَّب_ُونَ.»

و اين بر خواننده گرامى است كه در اينگونه آيات دقت نموده، بعضى را با بعضى ديگر مقايسه و تطبيق كند تا شايد بتواند به بعضى از اسرار لطيف كه خداى عز و جل در كلام خود به

وديعت نهاده دست يابد.

«دَعْويهُ__مْ فيه__ا سُبْحانَ__كَ اللّهُ__مَّ وَ تَحِيَّتُهُ___مْ فيه__ا سَ__لامٌ وَ اخِ__رُ دَعْويهُ__مْ اَنِ

(180) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

الْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ!»(10 / اعراف)

كسانى كه ايم__ان آورده و اعم__ال صال_ح مى كنن__د «تَجْ__رى مِنْ تَحْتِهِ__مُ الاَْنْهارُ ف____ى جَنّ___اتِ النَّعي____مِ _ در جن___ات نعي_م نه__ره__ا از زي_ر ك_اخش___ان روان اس____ت.»

در اين جمل__ه سخن از بهشت ولايت و تطهير دل ها است، «دَعْويهُمْ فيها سُبْحانَكَ اللّهُمَّ _ دع_وايش_ان در آن بهش_ت ه__ا هم__ه اين اس__ت كه باراله__ا تو را تسبي__ح مى گوئي__م.»

و گفتيم كه در اين جمله خدا را از هر نقص و حاجت و شريكى منزه مى دارند و اين گفتارشان بر وجه حضور است، يعنى خدا را حاضر مى بينند و تسبيحش مى گويند، چون اولياى خدا از پروردگار خود محجوب نيستند و «وَ تَحِيَّتُهُمْ فيها سَلامٌ!» و در آن جا درودشان به يكديگر سلام است، كه اين ملاقات را به نشانه امنيت مطلق نامگذارى كردن است، گو اين كه در دنيا نيز يكديگر را به كلمه سلام تحيت مى گويند، وليكن سلام در دنيا

در جنات نعيم (181)

علامت امنيت نسبى و امنيتى اندك است، اما در بهشت علامت امنيت مطلق است،«وَ اخِرُ دَعْويهُمْ اَنِ الْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ!» آخرين مرحله كمال علم اهل بهشت بدين جا منتهى مى شود كه خدا را بعد از تسبيح و تنزيه ثنا گويند.

در تفسير آيه شريفه: «اَلْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ!» گفتيم كه هر چند هر كسى مى تواند به زبان بگويد «اَلْحَمْدُلِلّهِ،» وليكن از آن جا كه حمد، توصيف و ستودن خداى تعالى است، هر كسى نمى تواند خداى را توصيف كند، اين كار تنها از بندگان مخلص خداى تعالى بر مى آيد، افراد انگشت شمارى كه خداى تعالى آنان را براى خود

خالص نموده و ب__ه كرام__ت ق__رب خود اختص__اص داده و هي__چ واسط__ه اى بين آن__ان و بي__ن خ__داى تعالى نيست.(1)

1- المي____زان، ج 10، ص 18 .

(182) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

و اوصاف بهشت را تصور كنى و برايت كشف مى شود كه توصيف بهشت به دارالسلام نظير توصيف آن به جمله: «لَهُ_مْ ما يَشاؤُنَ فيها،» است، براى اين كه لازمه سلامت انسان از هر مكروه و هر آن چه كه دوست نمى دارد اين است كه بر هر چه دوست دارد و مى خواهد، مسلط باشد و هيچ چيزى نتواند جلو خواست او را بگيرد و اين همان معناى آيه فوق مى باشد.

در آي__ه م__ورد بحث دارالس__لام مقيد شده به قي__د «عِنْدَ رَبِّهِم» و اين دلال__ت دارد ب__ر اي__ن كه اه__ل دارالس__لام داراى ق__رب حضورن__د و در آن جا ب__ه هيچ وجه از مق__ام خ___داى سبح___ان غفل__ت ندارن__د. (1)

1-المي_زان، ج 10، ص 52 .

اهل بهشت دار السلام و قرب حضور (185)

ستون__ى تكي__ه زده كه انه__دام نم_ى پ_ذي_رد.

او خود را در تحت ولايت خداى تعالى قرار داده، هر چه برايش تقدير كند، مايه سعادت اوست، اگر چيزى به وى عطا كند خير اوست و اگر هم منع كند باز خير اوست.

هم چنان ك__ه خودش در وص__ف اين زندگ__ى طيب فرموده: «مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلوُنَ!» (29 / رعد)

طوبى، زندگى پاكيزه تر (187)

و در وصف كسانى كه با ذكر خدا داراى اطمينان قلب نيستند فرموده: «وَ مَنْ اَعْرَضَ عَ__نْ ذِكْ_رى فَ__اِنَّ لَهُ مَعيشَ__ةً ضَنْك__ا وَ نَحْشُ__رُهُ يَ__وْمَ الْقِيمَ__ةِ اَعْم__ى!» (124 / طه)

و بعيد نيست اين كه در آيه مورد بحث زندگى و معيشت مؤمنين را پاكيزه تر خوانده و پاكيزگى بيشتر براى آنان قائل شده، به منظور اشاره به اين نكته باشد كه زندگ__ى به هر حال خال__ى از طيب نيست، چيزى كه هست در مورد كسانى كه به ياد خدا و داراى آرامش قلب هستن_د طي__ب بيشت__رى دارد، زي__را زندگى آن_ان از آلودگى ب__ه ناگوارى ه__ا دور است.

در رواي_ات اس_لام_ى (در م_جم__ع البي__ان از ث_ع_لب_ى رواي__ت ك_رده ك_ه ب___ه سن___د خ___ود از ك_لب___ى از اب_ى ص__ال_ح از اب_ن عب___اس) ن_ق_ل ك__رده ك____ه گ_ف_ت:

- طوبى درختى است كه ريشه اش در خانه على در بهشت است و در خانه هر مؤمنى يك شاخه از آن وجود دارد.

(188) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

در اي_ن معن_ا رواي_ات بسيارى از ط_رق شيعه و اه_ل سنت آم_ده و از ظاه_ر آن ها ب_ر م_ى آي_د ك_ه در مق_ام تفسي_ر آي_ه نب_وده، بلك_ه ناظ_ر ب_ه بط_ن آي_ه است، چ_ون ح_قيق_ت

م_عيشت ط_وب_ى ه_م_ان ولاي_ت خ__داى سب_ح_ان اس_ت ك__ه از اي_ن ام_ت عل_ى عليه السلام ص_احب آن ولايت و اولي_ن گش_اين_ده ب_اب آن است و م_ؤمني_ن اه_ل ولاي_ت، اتب_اع و پي_روان اوين_د و خ_ان_ه او در ب_هش__ت ن_عي_م ك_ه ب_هشت ولايت است ب_ا خ_ان_ه رس___ول خ___دا صلى الله عليه و آله يك__ى اس_ت و ت___زاح___م و اخت___لافى مي___ان آن دو نيس__ت. (1)

به پاك__ى و تخلص از آلودگى ب__ه ظلم توصي__ف نم__وده و به ايشان وعده امنيت و راهنمايى به س__وى بهشت مى ده__د، پس در نتيجه برگش__ت معنايش به اين آي__ه است كه مى فرماي__د: «اَلَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا ايمانَهُمْ بِظُلْمٍ اُولئِكَ لَهُمُ الاَْمْنُ وَ هُ_مْ مُهْتَدوُنَ! _ كسانى كه ايمان آورده و

(192) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

ايمان خود را به ظلم نياميخته اند براى آنها امنيت است و آنها راهنمائى شدگانند!» (82 / انعام)

اين آيه ،عقاب، اثر ظلم و در مقابلش ثواب، اثر ايمان و عمل صالح ناميده شده ما از آن چني__ن استف__اده مى كني__م كه ايمان به تنهاي__ى و بدون عم__ل صالح ث__واب ندارد، بلكه چه بسا آي_ه اشعار داشت_ه باشد بر اين كه ايمان بدون عمل ظلم هم هست. (1)

فردوس بالاترين درجه آن اس__ت كه نهره__اى چهارگان__ه بهشت از آن جا مى جوش__د، پس هر وق__ت خواستي__د از خدا درخواست_ى كني__د ف__ردوس را بخواهي___د. (1)

بندگ__ان خويش كه پرهيزكار باشد مى دهيم.» (60 تا 63 / مريم)

كسانى كه از راه شيطانى برگردند و ايمان آورده و عمل صالح كنند داخل بهشت گشته و به هيچ وجه ظلم نمى شوند بلكه به همان طبقه گذشته كه مورد انعام خدا بودند ملحق مى گردند، البته با آنان، نه اين كه از آنان باشند، هم چنان كه در آيه: « وَ مَنْ يُطِعِ اللّ__هَ وَ الرَّسُ__ولَ فَاُولئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّينَ وَ الصِّدّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحينَ وَ حَسُنَ اُولئِكَ رَفيقا،» نيز فرمود: كسانى كه خدا و رسول را اطاعت

شرحى از جنات عدن و وارثان آن (201)

مى كنند با كسانى (نه از كسانى) خواهند بود كه خدا به ايشان انعام فرموده، كه عبارتند از انبياء و صديقين و شهداء و صالحين، كه نيكو رفقايى هستند.

«فَاُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ،» يعنى ايشان به تمام و كمال اجر خود را مى يابند، به دليل اين كه بعد از آن فرم__وده: «وَ لا يُظْلَمُ__ونَ شَيْئ__ا،» چون ظل__م نشدن در كوچكترين عم_ل از لوازم يافت__ن اجر تم__ام و كم__ال است، ن__ه از ل__وازم داخ__ل بهش__ت ش__دن.

«جَنّ__اتِ عَ__دْنٍ الَّت__ى وَعَ__دَ الرَّحْم__نُ عِبادَهُ بِالْغَيْ__بِ اِنَّ__هُ ك__انَ وَعْ__دُهُ مَأْتِيّ__ا،»

كلمه «عَدْن» به معناى اقامت است و اگر بهشت را «عَدْن» ناميده اند اشاره به اين است كه انس__ان بهشتى در بهش__ت، جاودان و ابدى است و كلمه وعده به غيب وعده به چيزى است كه موعود فعلاً آن را نمى بيند و ماتى بودن وعد به اين است كه تخلف نكند.

در مجمع البيان گفته: درست است كه تو، به آن وعده مى رسى، ولى آن هم به تو

(202) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مى رسد، هم چنان كه هر

چيز كه به آدمى برسد آدمى هم به آن مى رسد، بعضى ديگر گفته اند: موعود آدمى نيست، بلكه بهشت است و مؤمنين به بهشت مى رسند، نه اين كه بهشت به مؤمنين برسد.

«لا يَسْمَعُ__ونَ فيه__ا لَغْ____وا اِلاّ سَ__لام__ا وَ لَهُ__مْ رِزْقُهُ__مْ فيه__ا بُكْ__رَةً وَ عَشِيّ__ا،»

همان طور كه در اين آيه بيان فرموده يكى از خصوصى ترين صفات بهشت آن است كه در آن لغوى شنيده نمى شود و خداى تعالى به اين نعمت در چند جا منت نهاده است. كلمه «سَلام» به معناى امن است ولى با آن فرق دارد. وقتى به كسى مى گويى تو از من در امانى معنايش اين است كه از من حركت و سخنى كه ناراحتت كند نخواهى ديد، ولى وقتى به كسى مى گويى سلام من بر تو باد، معنايش اين است كه نه تنها چيزى كه ناراحتت كند نمى بينى، بلكه هر چه مى بينى چيزى خواهد بودكه ناراحتت نمى كند و اهل

شرحى از جنات عدن و وارثان آن (203)

بهشت اين سلام را از ملائكه و از رفقاى بهشتى خود مى شنوند هم چنان كه خداى تعالى از ملائكه حكايت كرده كه مى گويند «سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ!» و به رفقاى بهشتى نسبت داده فرموده: «فَسَلامٌ لَكَ مِنْ اَصْحابِ الْيَمينِ!» (91 / واقعه)

«وَ لَهُ____مْ رِزْقُهُ__مْ فيه__ا بُكْ_____رَةً وَ عَشِيّ______ا،»

ظاه__ر ك__لام اين اس__ت ك__ه آمدن رزق در صب__ح و شام كن__اي__ه باش__د از آم___دن آن پش__ت س___ر ه__م و ب_____دون انقط_____اع.

«تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتى نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ كانَ تَقِيّ___ا،»

و در اين جا بهشت را از اين جهت ارث ناميده كه بهشت در معرض آن بود كه به تمامى افراد اعطاء شود، چون خدا آن را به شرط ايمان و عمل صالح به همه وعده داده بود، پس

اگر به متقين اختصاص يافت و ديگران به خاطر اضاعه نماز و پيروى شهوات

(204) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

محروم شدند، در حقيقت از اينان به آنان ارث رسيده، نظير اين عنايت در آيه: «اَنَّ الاَْرْضَ يَرِثُها عِبادِىَ الصّالِحُونَ،» (105 / انبياء) به كار رفته و در آيه: «وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى صَدَقَنا وَعْ__دَهُ وَ اَوْرَثَنَا الاَْرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ اَجْرُ الْعامِلينَ!» (74 / زمر) ميان ارث دادن و اجر جمع شده است. (1)

مراد از ايتاء اعطاى عملى است نه تقدير كردن و كتابت آن.

ممك__ن هم هس__ت مراد از دادن آن، جل__و انداختن وعده اى باشد كه به عموم

مقامات قرب، درجات ولايت، بهشت (209)

م__ؤمني__ن داده و معناي__ش اي__ن باش__د كه ما آن وع__ده را در ح__ق وى جلو انداختي__م و آن وع__ده عب__ارت اس__ت از مقامات قرب، هم چنان كه ق__رآن كريم مقام_ات حض_رت ابراهي_م را در ضمن داستانهايش در سوره انعام بر شمرده است. (1)

«وَ اِنَّ____هُ فِ__ى الاْخِ__رَةِ لَمِ___نَ الصّ___الِحي__نَ!»

به درختى كه فوق آسمان هفتم قرار دارد و اعمال بندگان خدا تا آن جا بالا مى رود.

«عِنْدَها جَنَّ__ةُ الْمَأْوى،» يعنى بهشتى كه مؤمنين براى هميشه در آن منزل مى كنند،

سِدْرَةِ الْمُنْتَهى، و جَنَّتُ الْمَأْوى (213)

چون بهشت ديگرى هست موقت و آن بهشت برزخ است كه مدتش تا روز قيامت تمام مى شود و جنت مأوى بعد از قيامت است، هم چنان كه فرموده:«فَلَهُ__مْ جَنّ__اتُ الْمَ__أْوى نُ_زُلاً بِم_ا ك_انُوا يَعْمَلُونَ،» و نيز فرموده: «فَاِذا ج_اءَتِ الطّامَّ_ةُ الْكُبْ_رى... فَاِنَّ الْجَحيمَ هِ__ىَ الْمَ__أْوى،» (34 تا 39 / نازعات) و اين جنت المأوى به طورى كه آيه 22 سوره ذاريات دلالت مى كرد، در آسمان واقع است.(1)

و جه__اد تجارت به حساب آم__ده كه سرمايه اش جان آدمى و رب__ح آن نج__ات از عذاب دردناك اس__ت. و مصداق اين نج__ات كه وع__ده اش را داده، همان مغف__رت و جن__ت اس_ت: «يَغْفِ__رْ لَكُ__مْ ذُنُ_وبَكُمْ وَ يُ__دْخِلْكُ__مْ جَنّ__اتٍ ...!»

و اي__ن تج__ارت آن اس__ت ك__ه ب___ه خ____دا و رس__ول___ش ايم__ان آورده، در راه او ب__ا م_____ال و ج___انت__ان جه___اد كني____د!

«يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْه_ارُ...،» در آيه شريفه كلمه «ذُنُوبَكُ__مْ» مطلق آمده، يعنى نفرمود كدام گناه آمرزيده مى شود، از اين اطلاق مى توانيم نتيجه بگيري__م كه تمام__ى گناهان با شرايطى كه ذكر شده آمرزيده مى شود.

(216) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

اعتبار عقلى هم مساعد با اين معنا است، چون اين آمرزش در آيه شريفه مقدمه داخل شدن در بهشت جاودان ذكر شده و معنا ندارد كه كسى داخل چنين بهشتى بشود، در حالى كه پاره اى از گناهانش آمرزيده نشده باشد. و اى بسا به منظور اشاره به همين نكته بوده كه دنبال آيه فرموده: «وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فى جَنّاتِ عَدْنٍ،» يعنى جناتى ثابت و دائمى. پس دائمى و ثابت بودن آن جنات خود اشاره است به اين كه مغفرت مزبور در آيه شامل همه گناهان مى شود.

آن چه مؤمن به خدا مى دهد، متاع قليل دنياى ناپايدار است و آن چه خدا به مؤمن وعده داده تا او را دلخوش سازد تا با طيب نفس و اراده اى قوى به اين معامله اقدام كند و خود را قربانى نمايد متاع و زندگى دائمى و باقى است و به همين جهت به منظور تأكيد اين مطل__ب در آخر فرمود: «ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ!» (1)

مساكن طيب در باغ هاى عدن

پاداش جهادگران (217)

الَّذينَ امَن_ُوا وَ عَمِل_ُوا الصّالِح_اتِ اُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ،» در اين آيه خيريت را منحصر در مؤمنين كرده، كه اعمال صالح مى كنند.

«جَ__زاؤُهُ__مْ عِنْ_دَ رَبِّهِ__مْ جَنّ_اتُ عَ__دْنٍ تَجْ__رى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيها اَبَدا،»

كلم__ه عَدْن به معناى استقرار و ثبات است، پس جَنّات عَدْن به معناى بهشت هاى خالد و جاودان__ه است و توصيف دوباره اش به اين كه خير البريه در آن بهشت ها خالدند و ابدا خالدن__د تأكيد هم__ان جاودانگ__ى است، كه اسم ع_دن بر آن دلالت داشت.

«رَضِ__ىَ اللّهُ عَنْهُ__مْ _ خ__دا از ايشان راضى است.» رضايت خدا از صفات فعل خ_داس_ت و مص__داق و مجس__م آن هم__ان ثوابى اس__ت كه به ايش__ان عطا مى كن__د، تا جزاى ايمان و اعمال صالحشان باشد.

جنات عدن، پاداش بهترين هاى خلق خدا! (221)

«ذلِكَ لِمَنْ خَشِىَ رَبَّهُ،»اين جمله علامت بهشتيان و آنان كه به سعادت آخرت مى رسند را بيان مى كند، مى فرمايد: علامت «خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» و آن هايى كه به جنات عدن مى رسند اين است كه از پروردگار خود ترس دارند.

در جاى ديگر هم فرموده: «اِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ،» پس علم به خدا خشيت از خدا را به دنبال دارد و خشيت از خدا هم ايمان به او را به دنبال دارد، يعنى كسى كه از خدا مى ترسد، قهرا در باطن قلبش ملتزم به ربوبيت و الوهيت او است و در ظ_اه_ر هم ملازم با اعمال صالح است. (1)

1- المي_زان، ج 20، ص 577 .

(222) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

(223)

كه همه خلائق را به سيما و رخسارشان مى شناسند و اهل بهشت را ندا دهند كه سلام بر شما، اينان ب__ه بهشت در نيامده ان_د اما طمع آن را دارند.» (46 / اعراف)

(224)

منظور از اعراف قسمت هاى بالاى حجابى است كه حائل بين دوزخ و بهشت است، ب__ه ط__ورى ك_ه اعرافي__ان در آن جا، هم دوزخي__ان را مى بينن__د و ه__م بهشتي__ان را.

اين حجاب از اين جهت حجاب خوانده شده كه حائلى است بين دو طايفه اهل دوزخ و بهش__ت، نه از اين جه__ت كه مانند حجاب ه__اى دنيا پارچه اى باشد كه از نخ بافته شده و در بين بهش__ت و جهن_م آوي__زان شده باشد.

بنابراين معناى آيه اين مى شود كه: در قسمت هاى بالاى حجاب رجالى هستند كه بر هر دو طرف مشرفند، چون در محل مرتفعى قرار دارند، مردانى هستند كه اهل جهنم و بهشت را به قيافه و علامت هايشان مى شناسند.

اعراف و رجال اعراف (225)

و اين سياق ب__دون ترديد اين معن__ا را اف__اده مى كند كه رج__ال اعراف متماي__ز از دو طايفه نامب__رده هستن_د و خلاص__ه اين كه نه از اه__ل بهشتن__د و نه از اه__ل دوزخ.

حال يا از اين جهت است كه اصلاً انسان نيستند و يا از اين جهت است كه از حيث سئوال و جواب و ساير شؤون و خصوصيات قيامت از آن دو طايفه بيرونند. و يا از اين جهت است كه مقام و مرتبه اعرافيان مافوق مقام اين دو طايفه است. و در حقيقت اهل محشر سه طايفه هستند: دوزخيان، اهل بهشت و اهل اعراف

در اصح___اب اع___راف س___ه احتم______ال هس______ت:

احتمال اول اين كه انسان نباشند و از يكى از دو طايفه جن و ملك بوده باشند، احتمال__ى است ك__ه

نمى ت__وان به آن اعتن__اء نم__ود، زي__را اطلاق لفظ رجال شامل مل__ك نمى ش__ود. چ__ون اين دو طايف__ه متص__ف به رجولي__ت و انوثي__ت نمى گردن_د.

(226) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

احتمال دوم اين كه از مستضعفين باشند، كه مستضعفين هم مزيت قابل اعتنايى ندارن__د و غالب__ا از جن__س زن__ان و ي_ا اطف__ال و يا مردان ديوان__ه و خ__رف هستن__د.

اوصافى كه خداى تعالى در آيات بعد براى رجال مزبور ذكر مى كند و تذكراتى كه ب__ه آنان مى دهد ام__ورى است كه جز به اه__ل منزلت و مقربين درگاه خدا نمى تواند قائ_م باشد تا چه رس_د به اين كه م__ردم متوس_ط و مستضعفي__ن را هم شام__ل ش__ود.

اين رجال در محلى قرار دارند به نام اعراف و در مقامى هستند كه از خصوصياتى كه در سيماى فرد فرد اهل محشر است به جميع امتيازات نفسانى و تفاصيل اعمال آنان پى مى برند و حتى اهل دوزخ و بهشت را پس از رفتن به دوزخ و بهشت نيز مى بينند و اين مقام بدون شك مقام ومنزلت رفيعى است مخصوص آنان، نه دوزخيان داراى چنان خصوصيتى هستند و نه اهل بهشت.

اعراف و رجال اعراف (227)

معناى سيما اين نيست كه در قيامت اهل بهشت را به علامتى و اهل دوزخ را به علامتى ديگر از قبيل روسفيدى و روسياهى نشان كرده باشند تا هر كس بتواند از آن علامت پى به بهشتى بودن و يا دوزخى بودن اشخاص ببرد، چون از آيه: «وَ نادىآ اَصْحابُ الاَْعْرافِ رِجالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسيماهُمْ...،» (48 / اعراف) استفاده مى شود كه اصحاب اعراف نه تنها از سيماى اشخاص كفر و ايمان و بهشتى بودن ودوزخى بودن آن__ان را درك مى كنن__د

بلكه از قيافه ه__ا به جمي__ع خصوصي__ات اح__وال و اعمال آن__ان پى مى برن__د، حتى از دي__دن سيماى شخص مى فهمن__د كه اين شخ__ص از آن هايى است كه در دني__ا همش همگ__ى صرف جم__ع آورى م__ال دني_ا مى شده است.

رجال اعراف هم با دوزخيان محاوره دارند و هم با بهشتيان، محاوره آنان با اهل دوزخ به اين است كه آنان را كه همان پيشوايان كفر و ضلالت و طغيانند به احوال واقوال شان بى پروا شماتت و سرزنش مى كنند.

(228) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

و محاوره آنان با اهل بهشت به اين است كه آنان را با تحيت هاى بهشتى درود مى گويند، با اين حال و با اين كه به مقتضاى آيه: «لا يَتَكَلَّمُونَ اِلاّ مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَوابا،» (38 / نبأ) مى دانيم كه در روز قيامت هر كسى مجاز به حرف زدن نيست و تنه__ا بندگان حق گ__وى خ__دا حق تكلم را دارند!

از سياق آيه بعد استف__اده مى شود كه اصح__اب اعراف آن ق__در مقامشان بلند اس__ت ك__ه سلام ش__ان ب__ه اه__ل بهش__ت باع__ث ايمن__ى آنان مى ش__ود و به فرمان آن ه___ا وارد بهش_ت مى شوند.

آيات كريمه اى كه جاى اين رجال و مقام و منزلت شان و محاوره آن ها با اصحاب جنت و اصحاب جهنم را بيان مى كند هيچگونه قلق و اضطرابى درباره ايشان نشان

اعراف و رجال اعراف (229)

نمى دهد و ايشان را اصلاً داخل در محضرين (احضار شدگان) و در هول و فزعى كه دارن__د نمى دان__د، بلكه مى فرمايد: «فَاِنَّهُمْ لَمُحْضَروُنَ،اِلاّ عِب__ادَ اللّهِ الْمُخْلَصي__نَ،» (127 و 128 / صافات) و بندگان مخلص خود را از حكم كلى احضار و هر گرفتارى و هول ديگرى استثنا مى كند و از

اين كه در جمله: «وَ اِذا صُرِفَتْ اَبْصارُهُمْ تِلْقآءَ اَصْحابِ النّارِ قالُوا رَبَّنا لاتَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمينَ،» دعاى شان را نقل نموده و آن را رد نفرموده، استفاده مى شود كه رجال اعراف در هر حرفى كه بخواهند بزنند مجاز هستند و دعاى شان هم مستجاب است.

«وَ نادَوْا اَصْحابَ الْجَنَّ_ةِ اَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ،» (46 / اعراف)

اصحاب جنت در حالى كه هنوز به بهشت داخل نشده اند و اشتياق دارند هر چه زودتر برسند، ندا مى شوند: «اَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ!»

(230) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

زمانى كه بهشتي__ان به ناگاه چشمش__ان به اصحاب آتش مى افتد به خدا پناه م__ى ب__رن__د از اين كه ب__ا آنان محشور ش__ده و در آت__ش شون__د و مى گوين__د: «رَبَّن__ا لا تَجْعَلْن__ا مَ__عَ الْقَ__وْمِ الظّالِمينَ!» (1)

عين اين كه مرتبط به دو طرف خود هست، طبعا از حكم دو طرف خود خارج است و لذا فرمود: اين حجاب داراى اعراف و بلندى هايى است و بر آن اعراف رجالى هستند كه مشرف بر جميع اهل محشر از اولين و

(232) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

آخرينند و هر كسى را در مقام مخصوص خودش مشاهده مى كنند با اين كه مقامات و درجات مردم در بين دو حد اعلا عليين و اسفل السافلين مختلف است با اين حال از حال يك يك اشخاص و اعمالى كه در دنيا كرده اند آگاهند و با هر كس كه بخواهند مى توانند حرف بزنند، هر كسى را كه بخواهند مى توانند ايمنى داده و به اذن خدا اجازه ورود به بهشت دهند.

از اين جا معلوم مى شود كه موقف و مقام اين رجال از دو موقف سعادت كه عبارت است از نجات به وسيله عمل صالح و شقاوت كه عبارت است از هلاكت به خاطر عمل زشت، بيرون است. و خلاصه مقامى است ما فوق اين دو مقام و حاكم و مسلط بر آن دو.

براى تقريب ذهن و روشن شدن مطلب مى توانيم اين مقام را به مقام پادشاهان و حكام تشبيه كرده بگوييم: هم چنان كه در زير سلطه حكام اقوامى سعيد و متنعم به

اعراف در قرآن به چه معنا است؟ (233)

نعمت آنان و مشمول رحمت آنانند و هر چه را كه بخواهند برايشان فراهم است و اقوام ديگرى شقى ودر زندانهاى آنان معذب به انواع عذاب هاى دردناكند و طايفه سومى ماف__وق اين دو طايفه مأمور تنظيم امور آنان و رساندن نعمت به آن طايفه و عذاب به اين طايف__ه و در عين

حال خود نيز از متنعمين هستن__د و نيز ق__وم ديگ__رى ماف__وق اي__ن خ_دم_ه و عم__ال، م__أم__ور ب__ه تدبي__ر هم__ه طبق__ات م__ادون خ__ود هستن__د.

همچنين ممكن است خداى تعالى كه حاكم در روز جزا است اقوامى را مشمول رحمت خود قرار داده و از آن جايى كه خدايى است آمرزگار و صاحب فضل بزرگ، آنان را به پاداش حسنات شان داخل بهشت نموده، از هر طرف بركات خود را بر آنان نازل كند و از آن جايى كه عزيز ذوانتقام است، اقوام ديگرى را به كيفر گناهانشان در آتش خ__ود انداخته و طايف__ه سومى را اذن ده__د كه بين اين دو طايفه واسطه شوند و احك___ام و اوام__رش را در بي__ن آن_ان اج__را نم_اين__د، هم چنان كه خ__ودش فرم__وده:

(234) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ!»

«ب__راى كيس__ت سلطن__ت ام____روز، ب__راى خ__داى يگ_ان_ه قه__ار!» (16 / مؤم__ن) (1)

نه تنها اعرافيان را به دوزخى ب__ودن آنان واق_ف مى كند، بلكه به خصوصيات ديگرى هم كه دارند راهنمايى مى نمايد.

(236) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

جمله: «قالُوا مآ اَغْنى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ،» دوزخيان را شماتت مى كنند ب__ه اين كه شما در دنيا از قبول حق استكبار مى كرديد و از جهت شيفتگى و مغروربودن به دنيا، حق را ذليل و خوارمى پنداشتيد.

«اَه__ؤآُلاآءِ الَّذينَ اَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ...؟»

«اين ها (بهشتيان) هم__ان كسان__ى هستند كه شما (دوزخي__ان) درباره ش__ان به ط__ور جزم مى گفتيد از اين راهى كه براى عبودي_ت اتخاذ كرده ان__د خيرى نمى بينند؟» و خير ديدن همان رسيدن به رحمت خدا است.

جمل__ه: «اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لاآ اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ!» امرى است از طرف اصحاب اع__راف به مؤمني__ن كه پس از تقرير حال آن ها به استفهام، امر مى كنند ايشان را تا داخل جن__ت شوند.(1)

نداى رجال اعراف به دوزخيان و بهشتيان (237)

حكاي__ت مى كند و ك__لام م__زب__ور، ه__م اق__رارگي__رى از دوزخي__ان اس__ت و ه__م استهزاي__ى اس__ت كه بهشتي__ان از دوزخيان مى كنن_د.

مؤمنين در مقام اعتراف گفته اند: «اَنْ قَدْ وَجَدْنا م_ا وَعَدَنا رَبُّنا حَقّا،» و بدين وسيله به حقيقت جميع خصوصيات و جزئياتى كه خداوند به زبان انبياى كرامش براى آنان از امر معاد بيان كرده اعتراف نموده اند.

در سئوال از كف__ار اسمى از خصوصي__ات معاد و جزئي__ات عذابش نبرده و

گفتگوى بهشتيان با دوزخيان (239)

درباره اص__ل آن پرسيده اند: «فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقّا _ آيا وعده پروردگارتان را ح__ق يافتي__د؟» براى اين كه وعده هاي__ى كه خداوند فق__ط به كفار داده هم__ان خصوصيات عذاب قيام__ت است نه اصل قيام__ت، چون اصل قيام__ت وعده اى است كه ه__م به كفار داده و ه__م به مؤمني_ن.

«فَاَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ اَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمينَ!»

«پ__س اعلام كنن__ده اى ميان آن__ان بانگ مى زن_د كه لعنت خدا بر ستمگران باد!»

خداى تعالى در اين آيه تصريح نفرموده به اين كه اين مؤذن و منادى از جنس بشر است و يا از جن است و يا از ملائكه، وليكن از تدبر در كلام مجيدش چنين بر مى آيد كه اي__ن مؤذن از جنس بش__ر باش_د، ن__ه ج__ن و ن__ه مل__ك.

(240) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

اما جن، براى اين كه در سرتاسر كلام خداى تعالى هيچ كجا ديده نمى شود كه جن از ط__رف او متص__دى امرى از امور آخرت__ى انسان ش__ده باشد، پس احتم__ال اين كه م__ؤذن مزبور از طايف__ه جن باشد احتمال بى وجهى است.

و اما ملائكه، اين طايفه گرچه واسطه هاى امر خدا و حاملين اراده او هستند و انفاذ اوامر او به دست ايشان است و اجراى قضا و قدر

او در مخلوقات محول به ايشان و قرآن كريم هم درباره نفوذ تصرفات آنان در مسأله مرگ و بهشت و دوزخ تصريحاتى دارد، از آن جمله مثلاً به ستمكاران مى گويند: «اَخْرِجُوآا اَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ ...!» (93 / انع__ام) و به اهل بهشت مى گويند: «سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ ...!» (93 / انعام) و مالك دوزخ به دوزخي__ان مى گويد: «اِنَّكُ_مْ ماكِثُونَ ...!» (77 / زخ__رف) و امث__ال اين ه__ا، الا اين ك__ه درباره محشر كه معركه بعث و سئوال و نظاير كتب و وزن و حساب و جاى حكم فصل

گفتگوى بهشتيان با دوزخيان (241)

اس__ت هي__چ تصرف و امر و نهي__ى را براى ملائك__ه و هيچ موجود ديگرى اثبات نك__رده، ج__ز انس__ان كه در ذي_ل آي__ات مورد بحث از او چنين حكاي__ت مى كند: «وَنادَوْا اَصْحابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ!»

و نيز از اصحاب اعراف حكايت مى كند كه به يك دسته از مؤمنين مى گويند: «اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لاآ اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ!» و اين خود نفوذ حكم و امر انسان را در قيامت مى رساند و همچنين درباره اوصاف روز قيامت مى فرمايد: «قالَ الَّذينَ اُوتُوا الْعِلْمَ اِنَّ الْخِزْىَ الْيَوْمَ وَ السُّ_وءَ ...،» (27 / نحل)

و ني__ز مى ف__رم__اي_د: «وَ ق__الَ الَّذي_نَ اُوتُوا الْعِلْمَ وَ الاْيم__انَ لَقَدْ لَبِثْتُ_مْ فى كِت_ابِ اللّهِ اِلى يَ_وْمِ الْبَعْ_ثِ فَه_ذا يَوْمُ الْبَعْ_ثِ وَ لكِنَّكُ__مْ كُنْتُ__مْ لا تَعْلَمُ__ونَ.» (56 / روم)

اين آيات و همچنين آيات راجع به شفاعت و شهادت انسان قرائنى است كه احتمال

(242) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

انسان بودن مؤذن مزبور را در ذهن تقويت مى كند.(1)

را ندا زنند كه از آن آب يا از آن چيزها كه خدا روزيتان كرده براى ما بريزيد. گويند: خداوند آن را بر كافران حرام كرده است.»(50/اعراف)

1- المي___زان، ج 8، ص 148 .

درخواست جهنميان از بهشتيان (243)

در آيه مورد بحث ساير نعمت هايى را كه خداوند به اهل بهشت روزى كرده عطف بر آب نموده و از اين جا معلوم مى شود كه اهل دوزخ از اهل بهشت تنها انتظار آب ندارند، بلكه تقاضاى همه انواع نعمت ها را مى كنند.

به هر حال، آيه شريفه اشعار دارد بر اين كه مكان اهل جنت بلندتر از مكان دوزخيان اس__ت. و اگ__ر ابت__دا از ميان همه نعمت ها آب را ذكر ك__رد و آن گاه بقي__ه نعمت ه__ا را ب__ر آن عط__ف نمود، از اين جهت است كه براى دوزخيان و مبتلايان به حرارت دوزخ آب از هر چيز ديگرى ضرورى تر است. (1)

1- المي_زان، ج 8، ص 165 .

(244) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

تشك__رى.»

(248) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

هدف واقع شدن «وَجْهِ اللّه» و آن را غايت و انگيزه اعمال قراردادن، در چند جا از كلام مجيدش آمده، مانند آيات زير: «وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَوةِ وَالْعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ،» (28/كهف) و در اين معنا است آيه شريفه: «وَ م_ا اُمِروُا اِلاّ لِيَعْبُدوُا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدّي__نَ،» (5 / بينه) و آيه شريف__ه: «وَ ما تُنْفِقُ__ونَ اِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ،» (272/بقره) و آيه شريفه «اَلا لِلّهِ الدّينُ الْخالِصُ!» (3/زمر)

اس__ت كه روز پروردگ__ارشان است، روزى اس__ت كه خدا به حس__اب بندگان__ش مى رسد و جزاى اعمال ايش__ان را مى دهد.

«فَوَقيهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْمِ وَ لَقّيهُمْ نَضْرَةً وَ سُروُرا،»

«خ____دا ه____م از ش__ر و فتن__ه آن روز آن__ان را محف__وظ داش__ت و ب__ه آن ها روى خن__دان و دل ش_ادم__ان عط_ا نمود.» (11/ دهر)

خداى تعالى ايشان را حفظ و شر آن روز را از ايشان منع كرد و با بهجت و سرور با ايشان روبرو شد، پس اين طايفه در آن روز خوشحال و مسرورند، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود: «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ!» (1)

ابرار و اعمالى كه آن ها را بهشتى كرد! (251)

كند و بفهماند كه ايشان در بهشت از شرابى ممزوج به كافور مى نوشند، شرابى خنك و معطر.

پذيرائى بهشتى از ابرار (253)

«عَيْن_ا يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللّهِ يُفَجِّروُنَ_ه_ا تَفْ_جيرا،» يعنى نوشيدن از كاس را كه مسلما از هر كاسى نيست، بلكه آن كاس را اختصاص مى دهد به چشمه اى كه چنين و چنان است. و اگر از نوشندگان آن كاس تعبير به عباداللّه كرد، براى اين بود كه اشاره كن__د ب__ه اين كه اگ__ر از آن ك__اس مى نوشن__د به خاطر اين اس__ت كه به زي__ور عبوديت آراسته شدند و به لوازم آن عمل كردند.

اين دو آيه همان طور كه قبلاً اشاره كرديم تنعم ابرار را بيان مى كند، كه چگونه از شراب بهشت و آخرت متنعم مى شوند و بعيد نيست كه اين دو آيه در مقام بيان حقيقت عم__ل صال__ح آنان بر اساس تجسم اعمال باشد.

ظاهر فعل «يَشْرَبُونَ» و فعل «يَشْرَبُ بِها» مى فهماند همين حالا مشغول نوشيدنند، نه اين كه در قيامت مى نوشند، وگرنه مى فرمود: «سَيَشْرَبُونَ»، «يُوفُونَ»، «يَخافُونَ»،

(254) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«يَطْعَمُونَ» و نيز ذكر تفجير در جمله «يُفَجِّروُنَها تَفْ_جيرا،» مؤيد ديگرى است، براى اين كه ظه__ور دارد در اين كه شكافت__ن چشمه و جارى ساختن آب آن را با اسباب اين ك__ار انجام مى دهند، كه همان وفا و اطعام و خوف اس__ت، پس حقيق__ت اين اعم__ال همان تفجير عين است. (1)

برابر اطاعت و از معصيت است، چون اين طايفه در زندگى دنيا به جز وجه پروردگارشان طلبى نداشتند، اراده او را بر خواست خود مقدم مى داشتند، در نتيجه در برابر آن چه او براى آنان مقدر كرده بود و هر محنت و مصيبتى كه براى آنان خواسته بود صبر مى كردند، و نيز بر امتثال هر فرمانى كه به ايشان داده بود و بر ترك هر عملى كه ايشان را از آن نهى كرده بود صبر مى كردند، هر چند كه با خواست خودشان مخالف بود و لذا خداى تعالى مشقت و زحمتى را كه در راه بندگى او تحمل كرده بودند به نعمت و راحت مبدل كرد: «اِنَّ هذا كانَ

(256) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورا!»

«مُتَّكِئينَ فيها عَلَى الاَْرائِكِ لا يَرَوْنَ فيها شَمْسا وَ لا زَمْهَريرا،»

«ك__ه در آن بهش__ت بر تخت ه__اى ع__زت تكيه زنن__د و آن جا نه آفتاب__ى س__وزان بينن__د و نه سرم__اى زمه__ري___ر.»

خداى تعالى مشقت هايى را كه تحمل كردند به بهشت و نعمت مبدل كرد، در حالى كه اينان در آن بهشت بر تكيه گاهها تكيه داشتند و در بهشت نه آفتابى مى بينند تا از گرماى آن متاذى شوند و نه زمهريرى تا از سرماى آن ناراحت گردند.

«وَ دانِيَ_____ةً عَلَيْ_هِ___مْ ظِ__لالُه____ا وَ ذُلِّلَ___تْ قُطُ___وفُه___ا تَ____ذْلي_____لاً،»

«و ساي_ه درخت__ان بهشت_ى ب_ر س_ر آن ها و مي__وه هاي__ش در دست_رس و به اختيار آن هاست.»(14 / دهر)

خوبان براى رسيدن به بهشت چه كارها كردند! (257)

منظور از نزديكى سايه بر سر آنان اين است كه سايه بر سر آنان گسترده است و «تَذْليل قُطُوف» براى آنان به اين معناست كه خداى تعالى ميوه هاى بهشتى

را براى ايشان مسخر كرده و تحت فرم__ان و اراده آن__ان قرار داده، به هر نح__و كه بخواهن__د بدون هيچ مان_ع و زحمتى بچينند.

«وَ يُط__افُ عَلَيْ_هِ__مْ بِ_انِيَ___ةٍ مِ__نْ فِضَّ___ةٍ وَ اَكْ__وابٍ ك_انَ__تْ قَواري___را،»

«و ساقيان زيب__اى حور و غلم__ان با جامهاى سيمين كوزه هاى بلورين بر آن ها دور زنند.»(15 / دهر)

(258) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مراد از اين كه فرمود با چنين ظرفهاى نقره فام دور آنان طواف مى كنند، طواف كردن خدام بهشتى است كه براى اهل بهشت طعام و آب مى آورند و توضيح بيشترش در ذيل آيه «وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ ...،»(19/دهر) مى آيد.

«قَواري_رَ مِ__نْ فِضَّ___ةٍ قَ__دَّروُه_ا تَقْ__دي_را،»

«ك_ه آن ك_وزه ه_اى بلورين نقره اى به اندازه و تناسب اهلش اندازه گيرى شده اند.» (16 / دهر)

مى خواهد بفهماند ظرفهاى غذا و شراب را خود ابرار بر طبق ميل خود اندازه گيرى مى كنند، از غذا و شراب هر مقدارى كه بخواهند استفاده كنند ظرف آن غذا و شراب را

خوبان براى رسيدن به بهشت چه كارها كردند! (259)

هم به اندازه همان مقدار طعام و شراب اندازه گيرى مى كنند و خلاصه چيزى از غذا و شرابشان در ظرف زي__اد و كم نمى آيد، آيه شريفه «لَهُمْ ما يَشاؤُن فيهاَ،» و آيه «يُفَجِّروُنَها تَفْجي__را،» نيز اش__اره اى به اي__ن معن_ا دارد.

احتمال هم دارد منظور خدمتگزاران طوافگر باشد كه درباره آنان فرموده: «يُط__افُ عَلَيْ_هِ___مْ،» و مراد اين باشد كه خدمتگزاران ظرفهاى غذا و شراب را به آن مقدار غذا و شرابى كه أبرار احتياج دارند اندازه گي___رى مى كنند، در نتيج__ه چيزى از غذا و ش_رابش___ان در ظرفه__ا نمى مان__د و كم ه_م نمى آي__د.

«وَ يُسْقَوْنَ فيها كَأْسا كانَ مِزاجُها زَنْجَبيلاً،»

«و آن جا شرابى كه طبعش مانند زنجبيل

گرم و عطرآگين است به آن ها بنوشانند.»

(260) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

(17 / دهر)

بعضى از مفسرين گفته اند: در عرب مرسوم بوده كه از زنجبيل استفاده عطر و بوى خوش مى كرده اند و آن را در جام نوشيدنيها مى ريختند، در اين آيه هم به ابرار وعده داده كه زنجبي__ل بهشتى را كه پاكيزه ت_ر و خوشبوتر است در جام شرابشان مى ريزند.

«عَيْن____ا فيه___ا تُسَمّ______ى سَلْسَبي___لاً،»

«در آن جا چشم__ه اى اس__ت ك__ه سلسبيل__ش نامن__د و شراب__ش از خوب___ى از ح__د وص__ف بي__رون اس____ت.» (18 / دهر)

سلسبيل به معناى آبى سبك و لذيذ و برنده است.

خوبان براى رسيدن به بهشت چه كارها كردند! (261)

«وَ يَطُوفُ عَلَيْهِ_مْ وِلْ_دانٌ مُخَلَّدوُنَ اِذا رَأَيْتَهُ_مْ حَسِبْتَهُ_مْ لُ__ؤْلُ__ؤا مَنْث_ُورا،»

«و دور آن بهشتيان، پسرانى زيبا كه تا ابد نوجوانند و خوش سيما به خدمت مى گروند كه وقت_ى در آن ها بنگ__رى از فرط صفا گمان برى كه لؤلؤ پراكنده اند.» (19 / دهر)

يعن__ى فرزندانى بهشتى پيرام__ون اب__رار ط_واف مى كنن__د، ك__ه هميش__ه ط__راوت و خرمى جوان__ى و زيباي_ى منظر را دارند.

و منظ__ور از اين ك__ه فرم__ود: تو گمان مى كن__ى كه لؤلؤ منثورن__د، اين اس__ت كه آن خدمتگ__زاران آن ق__در صفاى لون دارند و آن ق__در چهره هايش__ان نوران__ى است

(262) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

ك__ه ن__ور رويش__ان ب__ه روى يكديگ__ر مى تاب__د، ت__و گوي__ى در مجالس__ى كه ايش__ان خدم__ت مى كنن__د ل__ؤل___ؤ نث__ار كرده ان_د.

«وَ اِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعيما وَ مُلْكا كَبيرا،»

«چون آن جايگاه نيكو را مشاهده كنى عالمى پر نعمت و كشورى بى نهايت ب__زرگ خ__واه__ى دي____د.» (20 / ده__ر)

بعضى گفته اند: معناى مشاهده كردن اول اين است كه اگر چشم خود را بدان جا يعنى به بهشت بيفكنى، در آن جا نعيمى

مى بينى كه با زبان قابل وصف نيست و ملك كبيرى مى بينى كه با هيچ مقياسى نمى توان تقديرش كرد.

خوبان براى رسيدن به بهشت چه كارها كردند! (263)

«عالِيَهُ_مْ ثِي_ابُ سُنْ__دُسٍ خُضْ__رٌ وَ اِسْتَبْ__رَقٌ وَ حُلُّ__وا اَس_اوِرَ مِ__نْ فِضَّ_ةٍ وَ سَقيهُ___مْ رَبُّهُ____مْ شَراب___ا طَهُ___ورا،»

«بر ان__دام بهشتيان لباس هايى است از حرير نازك سبز رنگ و از ديباى ضخيم و ب__ا دستبن__دهاي__ى از نقره تزيي__ن شده ان__د و پ__روردگ__ارش___ان شراب طه___ور ب_ه آن ه_ا مى نوشان_د.» (21 / دهر)

«وَ سَقيهُ___مْ رَبُّهُ___مْ شَ___راب__ا طَهُ__ورا،» خدايشان شرابى به ايشان نوشانيد كه طهور بود، يعنى در پاكى به حد نهايت بود، شرابى بود كه هيچ قذارت و پليدى را باقى نمى گذاشت و يكى از قذارتهاى درونى آدمى غفلت از خداى سبحان و بى توجهى به اوست، پس ابرار كه اين شراب طهور را نوشيدند محجوب از پروردگارشان نيستند و

(264) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

لذا آنان مى توانستند خدا را حمد بگويند، هم چنان كه قرآن فرموده: «وَ اخِرُ دَعْواهُمْ اَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمين!» حمد وصفى است كه جز بندگان خالص خدا صلاحيت آن را ندارند، چون خود خداى تعالى فرموده: «سُبْحانَ اللّهِ عَمّا يَصِفُونَ اِلاّ عِب_ادَ اللّ_هِ الْمُخْلَصينَ!» (159 و 160 / صافات)

خداى تعالى در جمله «وَ سَقيهُ___مْ رَبُّهُ___مْ،» همه واسطه ها را حذف كرده و نوشاندن به ايشان را مستقيما به خودش نسبت داده و اين از همه نعمت هايى كه در بهش__ت به ايشان داده افض__ل است و چه بس__ا يكى از نعمت هاي__ى باشد كه به حكم آي__ه «لَهُ_مْ م_ا يَشاؤُنَ فيه__ا وَ لَدَيْن__ا مَزي__د،» خ__واس__ت خ__ود بشر ب__دان نمى رسد.

«اِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورا،» حكايت خطابى است كه از ناحيه خداى تعالى به هنگام پرداخت اجرشان به ايشان مى شود.

خوبان براى رسيدن

به بهشت چه كارها كردند! (265)

و جمل__ه «وَ ك_انَ سَعْيُ_كُمْ مَشْ_كُورا،» خود، انشاى شكر در برابر مساعى مرضيه و اعمال مقبوله ايشان است و خوشا به حالشان كه با چه كلام پاكيزه اى خطاب مى شوند !

قرآن به حرمت فاطمه نزد پروردگار (267)

بعد از بهبودى كودكان، على از شمعون خيبرى يهودى سه من قرص جو قرض كرد و فاطمه يك من آن را دستاس و سپس خمير كرد و پنج قرص نان به عدد افراد خانواده پخت و سهم هر كسى را جلوش گذاشت تا افطار كنند، در همين بين سائلى به در خانه آمده و گفت: سلام بر شما اهل بيت محمد صلى الله عليه و آله من مسكينى از مساكين مسلمينم، مرا طعام دهيد كه خدا شما را از مائده هاى بهشتى طعام دهد، خاندان پيامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند و آن شب را جز آب چيزى نخوردند و شكم گرسنه دوباره نيت روزه كردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پيش روى خود نهادند تا افطار كنند، يتيمى بر در سراى ايستاد، آن شب هم يتيم را بر خود مقدم ودر شب سوم اسيرى آمد و همان عمل را با او كردند.

صبح روز چهارم كه شد على دست حسن و حسين را گرفت و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله

(268) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

آمدند، پيامبر اكرم وقتى بچه ها را ديد كه چون جوجه ضعيف از شدت گرسنگى مى لرزند، فرمود: چه قدر بر من دشوار مى آيدكه من شما را به چنين حالى ببينم، آن گاه با على و كودكان به طرف فاطمه رفت و او را در محراب خود يافت و ديد كه شكمش از گرسنگى به دنده هاى پشت چسبيده (در نسخه اى ديگر آمده كه شكمش به پشتش چسبيده،) و چشم هايش گود افتاده از مشاهده اين حال ناراحت شد، در همين بين جبرئيل نازل شد و

عرضه داشت: اين سوره را بگير، خدا تو را در داشتن چنين اهل بيتى تهنيت مى گويد، آن گاه سوره (دهر) را قرائت كرد.

مؤلف: اين روايت به چند طريق از عطاء و از ابن عباس نقل شده و بحرانى آن را در غاية المرام از ابى المؤيد موفق بن احمد صاحب كتاب فضائل اميرالمؤمنين و او به سند خ__ود از مجاهد از ابن عب__اس نقل كرده اس__ت. و نيز از حموين__ى صاحب كت__اب

اشاره زيباى قرآن به حرمت فاطمه نزد پروردگار (269)

فرائ_د السمطين به سند خود از مجاهد از ابن عباس نقل كرده و نيز از ثعلبى و او به سند خ__ود از ابى صال_ح از ابن عباس نقل كرده است.

در مجمع البيان از ابو حمزه ثمالى روايت شده كه وى در تفسير خود گفته: حسن بن حسن ابوعبداللّه بن حسن برايم حديث كرد كه سوره دهر تماميش در مدينه در شأن على و فاطمه عليه السلام نازل شد.(1)

آن نعمت در وصف نمى گنجد.

«عَلَى الاَْرائِكِ يَنْظُروُنَ،» اريكه به معناى جايگاهى است كه در حجله يعنى اطاق مخصوص عروس درست مى كنند، مراد نظر كردنشان به مناظر زيبا و خرم بهشت و نعمت ه__اى دائم__ى موجود در آن است.

«تَعْرِفُ فى وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعيمِ،» كلمه «نَضْرَة» به معناى بهجت و رونق است و خطاب در اين جمله به رسول خدا صلى الله عليه و آله است، اما نه به اين اعتبار كه پيامبر است، بلكه به اين اعتبار كه مى تواند نظر كند و بشناسد، پس اين حكم شامل هر كسى است كه بتواند نظر كند و بشناسد و معنايش اين است كه هركس به چهره هاى بهشتيان نظر كند، رونق و خرمى ناش__ى از برخوردارى از نعمت هاى بهشت را در چهره هايشان مى شناسد.(1)

(272) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

يعنى در دنيا در اعمالشان نيكوكار بودند و اعمال نيكى داشتند.

(274) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«ك_انُ__وا قَلي__لاً مِ____نَ اللَّيْ____لِ م__ا يَهْجَعُ___ونَ،»

«آرى، اندكى از شب ها را مى خوابيدند.» (17/ذاريات)

اين آيه و آيات بعدش توضيح مى دهد كه چگونه نيكوكار بودند، مگر چه مى كردند؟

متقي__ن در دنيا زمان اندك__ى از شب را مى خوابيدن__د و يا مى خوابيدن__د خوابيدنى اندك!

بايد ديد اندكى از شب چه معنا دارد؟ اگر آن را با مجموع زمان همه شبها قياس كنيم، آن وقت معنايش اين مى شود كه متقين از هر شب زمان اندكى را مى خوابند و بيشترش را به عبادت مى پردازند و اگر با مجموع شبها مقايسه كنيم، آن وقت معنايش اين مى شود كه: ايشان در كمترين شبى مى خوابند، بلكه بيشتر شبها تا به صبح بيدارند.

متقين: و جايگاه آن ها در جنات و عيون (275)

«وَ بِالاَْسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ!»

«و در سحره_ا استغفار مى كردند!» (18 / ذاريات)

يعن__ى در سحره__ا از خ__داى تعال__ى آم__رزش گن__اه__ان خ__ود را م__ى طلبن__د.

در مجمع البيان، در ذيل كلام خداى تعالى كه مى فرمايد:

«وَ فِى الاَْسْح__ارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ،» مى گويد: امام صادق عليه السلام فرموده: منظور اين اس__ت كه در نماز وت_ر، كه آخرين نماز شب است و در نزديكهاى صبح انجام م_ى ش__ود، هفت__اد بار استغف__ار مى كنن_د.

و در الدرالمنثور است كه ابن مردويه از انس روايت كرده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله

(276) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

فرمود: براى شب زنده دارى و نمازشب، آخرشب را بيشتر از اول شب دوست دارم چون خ__داى تعال___ى فرم___وده: «وَ بِالاَْسْح__ارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ!»

«وَ ف_ى اَمْ___والِهِ_مْ حَقٌ لِلسّائِ___لِ وَ الْمَحْ_رُومِ»

«و در اموال خود براى سائل و مح__روم حق__ى قائ__ل بودن__د.» (19 / ذاريات)

آن دو آيه كه گذشت

سيره متقين نسبت به درگاه خداى سبحان را بيان مى كرد و مى فرمود شب زنده دارند ودر سحرها استغفار مى كنند، ولى اين آيه سيره آنان را در ب__راب__ر مردم بي_ان مى كن__د و آن اين اس__ت كه به سائل و محروم كمك مالى مى كنند.

و اما اين كه فرمود: در اموال آنان حقى است براى سائل و محروم، با اين كه حق مذكور تنها در اموال آنان نيست، در اموال همه هست، براى اي__ن بوده ك__ه بفهماند

متقين: و جايگاه آن ها در جنات و عيون (277)

متقين با صفايى كه در فطرتش__ان هست اين معن__ا را درك مى كنن__د و خودش__ان مى فهمن__د كه سائل و محروم حقى در اموال آنان دارد و به همين جهت عمل هم مى كنند، تا رحم__ت را انتش__ار داده، نيكوك__ارى را بر امي_ال نفسانى خود مقدم بدارند.

سائل عبارت است از كسى كه ازانسان چيزى بخواهد و نزدانسان اظهار فقر كند. ولى محروم به معناى كسى است كه از رزق محروم است و كوشش او به جايى نمى رسد، ه_ر چند كه از شدت عفتى كه دارد سئوال نمى كند.(1)

عالم را چنين پ__اداش م_ى دهي__م!» (41 تا 44 / مرسلات)

م__راد از كلمه «ظِ__لال» سايه هاى بهش__ت و مراد از كلم__ه عيون چشمه هاى آن است، كه اهل بهش__ت از آن سايه ه__ا استف__اده نم_وده و از آن چشمه ه__ا مى نوشن__د.

«كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنيئا بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ،» مفاد اين آيه اذن و اباحه است، تو گويى خوردن و نوشيدن كنايه است از مطلق تنعم به نعمتهاى بهشتى و تصرف در آن، هرچند كه از مقوله خوردن و نوشيدن نباشد.

«اِنّا كَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنينَ!»در اين جمله سعادت اهل بهشت را مسجل مى سازد. (1)

1- المي_زان، ج 20، ص 250 .

(280) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

چون كمالاتى اس__ت مافوق آن چه كه دست علم بشر بدان مى رسد.

به عب__ارت ساده تر: چيزى است كه اصلاً خود آن ها آن را نخواسته اند، چون عقلشان نمى رسيده ك__ه چنان چي_زى را بخواهند.(1)

خداست و گناهكاران و اهل كبائرى كه بدون توبه مى ميرند كه ايشان هم محتاج شفاعتند، در نتيجه از افراد عموم مذكور

متقين و شرحى از جنات و عيون و امنيت ساكنين آن (289)

باقى نمى ماند مگر آنان كه بهشت برايشان حتمى است اعم از مُخلَصين و غير ايشان كه آيه مورد بحث متعرض وضع ايشان است.

عنوان متقين از عناوينى است كه در قرآن كريم زياد به چشم مى خورد كه آنان را صريحا به بهشت بشارت مى دهد و شايد قريب بيست جا آنان را به اجتناب از محرمات وص__ف مى كن__د و در احادي__ث هم متقي__ن به چني__ن كسان__ى تفسي__ر ش__ده اس__ت.

كسى به وصف مؤمن، محسن، قانت، مُخلَص و صابر و مخصوصا اوصافى كه در آن بقاء و استمرار خوابيده ناميده نمى شود، مگر آن كه وصف مذكور در او استقرار و دوام داشته باشد.

آيه شريفه شامل كسانى است كه ملكه تقوى و ورع و پرهيز از محرمات الهى در دل هايشان جايگزين شده باشد. تنها چنين كسانى اند كه سعادت و بهشت برايشان

(290) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

حتم___ى اس____ت.

«وَ نَزَعْن_ا م__ا ف__ى صُ__دُورِهِ__مْ مِ__نْ غِ__لٍّ اِخْ_وان_ا عَل_ى سُرُرٍ مُتَقابِلينَ،»

«لا يَمَسُّهُ__مْ فيه_ا نَصَ__بٌ وَ م_ا هُ_مْ مِنْه_ا بِمُخْ__رَجي__نَ،» (47 و 48 / حجر)

خداى تعالى در اين دو آيه حال متقين را در وارد شدنشان به بهشت بيان مى فرمايد. و اگر از ميان نعمتهاى بهشت با آن همه زيادى تنها اين چند چيز را شمرد به خاطر عنايتى بود كه به اقتضاى مقام داشت، چون مقام، مقام بيان اين جهت است كه اهل بهشت به گرفتارى و بدبختى گمراهان مبتلا نيستند، چون آنان سعادت و سيادتشان و كرامت و حرمتشان

را از دست نداده اند و چون زمينه كلام اين بود، مناسب بود امنيت

متقين و شرحى از جنات و عيون و امنيت ساكنين آن (291)

اهل بهشت را نام ببرد، لذا فرمود: اهل بهشت از ناحيه نفسشان و درونشان در امنيت اند، چون خداوند كينه و حسد را از دل هايشان كنده، ديگر احدى از آنان قصد سويى نسبت ب__ه ديگ__رى ن__دارد، بلكه هم__ه برادرانى هستن_د در برابر هم كه بر تختها تكيه زده اند.

و همچنين از ناحيه اسباب و عوامل بيرونى نيز در امنيت اند، ديگر دچار نصب _ خستگ__ى _ نمى گردند.

و نيز از ناحيه پروردگارشان هم ايمن هستند و از بهشت هرگز اخراج نمى شوند، پس اهل بهشت از هر جهت در سعادت و كرامتند و از هيچ جهتى دچار شقاوت و خ__وارى نمى شوند، نه از ناحي__ه درونشان و نه از بيرونش__ان و نه از خدايش__ان . (1)

1- المي_زان، ج 12، ص 252 .

(292) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

يعنى صفت بهشتى كه خدا به متقين وعده داده كه در آن داخلش__ان كن__د داراى خصوصيات زي__ر اس__ت:

«فيها اَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ اسِنٍ،» در آن نهرهائى است از آب تازه و نمانده يعنى آبى كه با زياد ماندنش بو و طعم خود را از دست نمى دهد.

«وَ اَنْه__ارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ،» و نهرهايى از شير كه مانند شير دنيا طعمش تغيي_ر نمى كند.

«وَ اَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبينَ،» يعنى نهرهايى از خمر كه براى نوشندگان لذت بخش است.

(294) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«وَ اَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى،» يعنى نهرهائى از عسل خالص و بدون چيزهايى كه در عسل دنيا هست و آن را فاسد و معي__وب مى كن__د.

«وَ لَهُمْ فيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ،» در اين جمله مطلب را عموميت مى دهد و مى فرمايد: و ايشان در بهشت از هر گونه ثمرات برخ__وردارند.

«وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ،» آمرزشى كه تمامى گناهان و بديها را محو مى كند و ديگر عيش آن ها به هيچ كدورتى مكدر و به هيچ نقصى منقص نيست. و در تعبير از خدا به كلمه «رَبِّهِ__مْ» اش__اره است به اين كه رحمت خ__دا و رأف__ت الهي__ه اش سراپ__اى آن__ان را ف___راگرفت___ه اس____ت. (1)

1- المي_زان، ج 18، ص 351 .

مثالى از بهشت موعود متقين (295)

ميوه ه__اى بسيار و نوشيدنى در اختيار دارند،»

«وَ عِنْدَهُ__مْ قاصِ__راتُ الطَّ__رْفِ اَتْ__رابٌ،»

«پرهيزكاران همسرانى پر ناز و كرشمه دارند،»

«ه_ذا م___ا تُوعَ__دوُنَ لِيَ___وْمِ الْحِس__ابِ،»

«اين هم__ان پ__اداش هاي__ى اس__ت ك_ه ب_راى روز قيام__ت وعده داده شده اي__د،»

«اِنَّ ه__ذا لَ_رِزْقُن___ا ما لَ___هُ مِ__نْ نَف____ادٍ،»

«اي__ن هم___ان رزق م___ا اس__ت ك___ه فن__اپذي___ر نيس___ت.» (49 تا 54 / ص)

اي__ن آي__ات در مق__ام بي__ان بازگش__ت نيك_و و حس__ن م___آب متقي___ان اس____ت.

«جَنّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الاَْبْوابُ،» يعنى آن بازگشتگاه خوب، عبارت است از

متقين در بازگشتى نيكو (297)

جنت هاى با استقرار و دائمى. باز بودن درها به روى آنان، كنايه است از اين كه متقين هيچ مانعى از تنعم به نعمتهاى موجود در آن جنات ندارند، چون جنات براى آن ها درست شده و مال آنان است.

«مُتَّكِئينَ فيها يَدْعُونَ فيها بِفاكِهَةٍ كَثيرَةٍ وَ شَرابٍ،» يعنى در حالى كه در آن جنات نشسته باشند و مانند اشراف و عزيزان تكيه كرده باشند. و منظور از جمله «يَدْعُونَ فيها بِفاكِهَةٍ كَثيرَةٍ وَ شَرابٍ،» هم اين است كه بفهماند اهل تقوى در بهشت حكمشان روا اس_ت، به نحوى كه بي_ن آنان و خواسته هايش__ان واسطه اى نيس__ت، مث__لاً از ميوه هاى بهشتى كه انواعى بسيار است، هر يك را صدا بزنند خود آن ميوه و يا شراب نزدشان حاضر مى شود، بدون اين ك__ه احتياج باش__د كه كسى آن مي_وه برابر ايش_ان بي__اورد.

«وَ عِنْ__دَهُ____مْ قاصِ__راتُ الطَّ___رْفِ اَتْ____رابٌ،» نزد ايشان همسرانى است كه

(298) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«قاصِ__راتُ الطَّ___رْفِ،» مى باشن__د و منظ_ور از صف__ت «قاصِ__راتُ الطَّ___رْفِ،» اين اس__ت كه: آن همس__ران به شوهران خ__ود راض__ى و قانعن__د و چشم به ديگرى ندارند. ممك__ن ه_م هس__ت كن_اي_ه باشد از اين كه همسران_ى پ_ر ن__از

و كرشم__ه ان__د.

«اَتْ____رابٌ - اقران» يعنى همسران بهشتى همتاى شوهران خويشند، نه از جهت سن با آنان اختلاف دارند و نه از جهت جمال.

ممكن هم هست مراد از «اَتْ____رابٌ _ اقران» اين باشد كه مثل شوهران خويشند، هر ق__در شوهران نور و بهائشان بيشتر شود، از ايشان هم حسن و جمال بيشتر مى گردد.

«ه__ذا م__ا تُوعَ_دوُنَ لِيَ__وْمِ الْحِس__ابِ،» اين جمله اشاره به مطالبى است كه در باره بهشت و نعمت هايش بيان كرد. و خطاب در «تُوعَ_دوُنَ _ وعده داده شده ايد» به متقين است، در نتيجه در آيه شريفه التفاتى از غيبت به خطاب به كار رفته و نكته اش اين است

متقين در بازگشتى نيكو (299)

كه: خواسته است بفهماند صاحب سخن (خداى تعالى) به شما اهل بهشت نزديك است و به شما اش_راف دارد تا نعمت ه__اى صورى شم_ا با اين نعم_ت معن__وى تكمي_ل گردد.

«اِنَّ ه__ذا لَرِزْقُن__ا م__الَ__هُ مِ___نْ نَف__ادٍ،» كلمه «نَف__ادٍ» به معناى فنا و قطع شدن جي__ره است. معن__اى آيه اين اس_ت كه: اين همان رزق م__ا است كه فن_اپذير نيس_ت! (1)

1- المي_زان، ج 17، ص 332 .

(300) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

(301)

درخت__ى اس__ت كه بارش را عرب نَبَقْ و فارس كُنار مى نامد و مخضود ه_ر شاخ__ه اى است ك__ه تيغ__ش بري__ده ش__ده باش__د و ديگ__ر خ__ار در آن نباش__د.

«وَ طَلْ___حٍ مَنْضُ___ودٍ،»

«و درخ__ت م__وزى ك__ه مي__وه ه__اي__ش رويه__م چي___ده ش__ده.» (29 / واقعه)

اصحاب يمين و جايگاه آن ها در بهشت؟ (303)

و معن__اى آيه مورد بح__ث اين است ك__ه: اصحاب يمين در سايه درختان موز هستن__د ك__ه مي_وه ه__ايش روى ه__م چي__ده ش__ده از پايي__ن درخ__ت ت__ا ب__الاى آن.

«وَ ظِلٍّ مَمْدوُدٍ، و ماءٍ مَسْكُوبٍ،»

«و س__اي____ه اى گست___رده و هميشگ__ى و آبش__ارى لاينقط___ع.» (30 و 31 / واقع____ه)

«مَمْدوُدٍ» از سايه ها آن سايه اى است كه هميشگى باشد و نور خورشيد آن را از بين نب__رد و «م_اءٍ مَسْكُ_وبٍ،» آب_ى اس__ت كه دائم__ا در جري__ان باش_د و هرگز قطع نگردد.

«وَ فاكِهَةٍ كَثيرَةٍ ، لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ،»

«و ميوه هايى بسيار كه در هي_چ فصلى قطع و در هي_چ ح_الى ممن_وع نم_ى ش_ود.»

(304) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

(32 و 33 / واقعه)

يعنى درختانى كه ميوه هايش فصلى نيست و مانند درختان دنيا نيست كه در زمست__ان بار نداشت__ه باشد، ممنوع__ه هم نيست نه از ناحي__ه خود بهشتيان، كه مثلاً از آن سي__ر و خست__ه شده باشند و نه از ناحيه خارج از خودشان، ك__ه مثلاً دورى محل و يا وجود خارهاى شاخ__ه كه نگ__ذارد مي__وه آن را بچينن__د و يا مانع__ى ديگ__ر.

«وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ،»

«و جايگاهى بلند (و ي_ا در جوار همسرانى بلند مرتبه) قرار دارند.» (34 / واقعه)

اصحاب يمين و جايگاه آن ها در بهشت؟ (305)

كلمه «فُرُشٍ» به معناى گستردنى ها است و كلمه «مَ__رْفُ__وعَةٍ» به معناى عالى و بلند است. بعضى

از مفسرين مراد از فرش مرفوعه را زنان ارجمندى دانسته اند كه در عقل و جمال قدر و منزلتى بلند دارند و استدلال كرده اند به اين كه: كلمه فراش در مورد زنان نيز استعمال دارد و اتفاقا آيه بعدى هم كه مى فرمايد: «اِنّ___ا اَنْشَ_أْناهُنَّ اِنْشاءً...،» ب__ا اي__ن وج___ه تناس___ب دارد.

«اِنّ___ا اَنْشَ_أْناهُ___نَّ اِنْش___اءً، فَجَعَلْن_اهُ____نَّ اَبْك___ارا، عُرُب____ا اَتْراب___ا،»

«م__ا آنان را به وصف_ى ن__اگفتن__ى ايجاد كردي__م و هميشه بك__ر قرارش__ان داديم و ني__ز ش__وه__ر دوس__ت و ه_م س_ن شوه_ران.» (35 و 36 و 37 / واقعه)

(306) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

يعنى ما آن زنان را ايجاد وتربيت كرديم، ايجادى خاص و تربيتى مخصوص. در اين آيه اشاره اى هم به اين نكته هست كه وضع زنان بهشتى از نظر جوانى و پيرى و زيبايى و زشتى اختلاف ندارد و معناى اين كه فرمود: «فَجَعَلْناهُنَّ اَبْكارا،» اين است كه: ما زنان بهشتى را هميشه بكر قرار داده ايم، به طورى كه هر بار كه همراهان ايشان با آنان بياميزند ايشان را بكر بيابند.

و «عُ__رُوب» به معناى زنى است كه به شوهرش عشق مى ورزد و يا حداقل او را دوست ب__دارد و در براب__رش ن__از و كرشمه داشت__ه باشد. كلم__ه اَتْراب به معن__اى مِث__ل اس__ت. مى فرماي__د: م__ا زن__ان بهشت__ى را امث__ال يكديگ__ر كردي__م و يا از نظ__ر س_ن و سال، هم سن شوهرانشان كرديم.

اصحاب يمين و جايگاه آن ها در بهشت؟ (307)

«لاَِصْح_ابِ الْيَمي__نِ،»

«اي__ن س__رن__وش__ت مخص__وص اصح__اب يمي___ن اس___ت،» (38 / واقع___ه)

«ثُلَّةٌ مِنَ الاَْوَّلينَ، وَ ثُلَّةٌ مِنَ الاْخِرينَ،»

«ك__ه ه__م در گذشتگ__ان بسيارن__د و ه__م در آين__دگ__ان.» (39 و 40 / واقعه)

از اي_ن آيات استفاده مى شود اصحاب يمين در اولين و آخرين جمعيتى

كثير هستند، به خ__لاف سابقين مقربي__ن كه در اولي__ن، بسي_ار بودن_د و در آخرين عده اى كمتر. (1)

1- المي_زان، ج 19، ص 212 .

(308) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

(309)

و 21 / مطففي__ن) و ني__ز ف___رم___وده: «وَ مِ___زاجُ___هُ مِ__نْ تَسْني__مٍ عَيْن_ا يَشْ_رَبُ بِهَاالْمُقَرَّبُونَ.» (27 و 28 مطففين)

«مُقَرَّبُون» بلند مرتبه ترين طبقات اهل سعادتند، هم چنان كه آيه شريفه « وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ ، اُولئِكَ المُقَرَّبُونَ،» نيز به اين معنا اشاره دارد و معلوم است كه چنين مرتبه اى براى كسى حاصل نمى شود مگر از راه عبوديت و رسيدن به حد كمال آن، هم چنان ك__ه فرم__ود: «لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسيحُ اَنْ يَكُونَ عَبْدالِلّهِ وَ لاَ الْمَلاآئِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ،» (172 / نساء) و عبوديت تكميل نمى شود مگر وقتى كه «عَبْد» تابع محض باشد و اراده و عملش را تابع اراده مولايش كند، هيچ چيزى نخواهد و هيچ عملى نكند، مگر بر وفق اراده

(312) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مولايش و اين همان داخل شدن در تحت ولايت خداست، پس چنين كسانى اولياء اللّه نيز هستند و اولياء اللّه تنها همين طايفه اند.

«ف_ى جَنّ_اتِ النَّعي_مِ» (12 / واقع____ه)

يعنى هر يك نفر از اين مقربين در يك جنت نعيم خواهد بود، در نتيجه همه آنان در «جَنّاتِ النَّعيم» هستند، در آخر سوره صريحا مى فرمايد:مقربين هريك در يك جنتند: «فَ____اَمّ__ا اِنْ ك__انَ مِ____نَ الْمُقَرَّبينَ، فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّتُ نَعيمٍ.» (88 و 89 / واقعه)

«نَعيمٍ» عبارت است از ولايت و جنت نعيم عبارت است از جنت ولايت و اين نكته با مطلب چند سطر قبل ما هم تناسب دارد كه گفتيم: و اين همان داخل شدن به ولايت خداست.

بهشت هاى اختصاصى هر يك از مقربان (سابقون) (313)

«ثُلَّ__ةٌ مِنَ الاَْوَّلي___نَ ، وَ قَلي__لٌ مِنَ الاْخِري___نَ،»

«مقربين از امت هاى گذشته جمعيت بسيارى بودند و از اين امت جمعيت كمترى.» (13 و 14 واقعه)

«عَلى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ، مُتَّكِئينَ عَلَيْها مُتَقابِلينَ،»

«مقربين بر تختهاى بافته اى قرار

دارند، در حالى كه بر آن ها تكيه كرده اند و در حالى كه روبه روى هم نشسته اند.» (15و16/واقعه)

اين كه رو به روى هم نشستن چه معنا دارد؟ بايد گفت معناى تحت اللفظى آن منظور نيس__ت، بلكه كنايه از نهاي__ت درجه ان__س و حسن معاشرت و صفاى باطن ايشانست، مى خواهد بفرمايد: مقربين به پشت سر يكديگر نظ__ر نمى كنند و پشت سر آنان

(314) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

عيب گوي_ى ندارن_د، غيب_ت نمى كنن__د، بلكه هر چ__ه دارن__د رو به روى ه__م مى گوين_د.

«يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدوُنَ،» (17 / واقعه) طواف كردن پسرانى بهشتى بر پيرامون مقربين كنايه است از حسن خدمتگزارى آنان و كلمه مخلدون به معناى دوام است، يعنى پسرانى بهشتى به آنان خدمت مى كنند كه تا ابد به همان قيافه پسرى و جوان_ى باقيند و گذشت زمان اثرى در آنان نمى گذارد.

«بِاَكْ__وابٍ وَ اَباري__قَ وَ كَأْسٍ مِنْ مَعي_نٍ،»

«ب__ا ظرفهايى چون تنگ و ابري_ق و قدح شراب معين مى آورند.» (18 / واقعه)

مراد از مُعين خمر مُعين است، يعنى شرابى كه پيش روى آدمى جريان داشته باشد .

بهشت هاى اختصاصى هر يك از مقربان (سابقون) (315)

«لا يُصَ_دَّعُونَ عَنْه_ا وَ لا يُنْ_زِفُونَ،» يعنى مقربين از نوشيدن آن كاسه ها دچار صداع و خمارى كه دنبال خمر هست نمى شوند و شراب بهشت مانند شراب دنيا خمارآور نيست و عقل آنان به خاطر سكرى كه از نوشيدن شراب حاصل مى شود زايل نمى گ__ردد، در عي__ن اين ك__ه مس__ت مى شون__د عقلش__ان را ه__م از دس__ت نمى دهند.

«وَ فاكِهَةٍ مِمّا يَتَخَيَّروُنَ، وَ لَحْمِ طَيْرٍ مِمّا يَشْتَهُونَ،»

«و از ميوه ها هرچه اختيار كنند و از گ_وشت م_رغ از ه_ر نوع ك__ه اشته__ا كنن__د.» (20 و 21 / واقعه)

پس__ران بهشت__ى پيرام__ون مقربي__ن در آم__د و

شدن__د، يك__ى مي__وه م__ى آورد

(316) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

ه__ر مي__وه اى ك__ه خ__ود او اختي__ار ك__رده باش__د، ديگ__رى م__رغ ب__ري__ان م__ى آورد ه__ر مرغ__ى ك_ه خود او ه__وس ك___رده باش___د.

در اين جا ممكن است كسى اشكال كند كه در روايات آمده كه اهل بهشت هر وقت اشتهاى ميوه اى كنند شاخه اى كه حامل آن ميوه است خودش به سوى ايشان خم مى شود و ايشان ميوه را مى چيند و چون اشتهاى گوشت مرغى كنند خود آن مرغ در حالى كه بريان شده در دست ايشان مى افتد و هر چه بخواهند از آن مى خورند، دوباره مرغ زنده شده پرواز مى كند. ولى اين اشكال وارد نيست، براى اين كه اهل بهشت هر چه بخواهند در اختيار دارند، يكى از چيزهايى كه انسان مى خواهد تنوع و تفنن در زندگى است، گاهى انس__ان مى خواهد خدمتگ__زارانش برايش آن چه مى خواهد حاض__ر كنند و مخصوصا در وقتى كه آدم__ى با دوستان خود مجلس__ى فراهم ك__رده دوست

بهشت هاى اختصاصى هر يك از مقربان (سابقون) (317)

م__ى دارد خدمتك__اران از دوست__ان__ش پذي__راي__ى كنند، هم چنان كه گاه_ى هم هوس مى كن_د ب__دون وساط__ت خدمتك__اران خ_ودش ب_رخي_زد و از درخ_ت مي_وه بچين____د.

«وَ حُورٌ عينٌ، كَاَمْثالِ اللُّؤْلُؤِالْمَكْنُونِ،»

«و ح__ورالعي_ن هايى دارند كه از ش___دت صف_ا چ_ون ل_ؤل_ؤ دس_ت نخ_ورده ان_د.» (22 و 23 / واقعه)

ح__ورالعي__ن نام زن__ان بهش__ت اس__ت و اين حورالعي__ن مانند لؤلؤ مكن__ون اس__ت يعن____ى ل__ؤل___ؤئ__ى ك__ه در ص___دف خ___ود مخ____زون و محف____وظ و دس__ت نخ_ورده اس__ت و اين تعري_ف نش__ان دهن__ده منتهاى صف__اى ح__ور اس___ت.

(318) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«جَزاءً بِم_ا ك_انُ_وا يَعْمَلُ__ونَ!» (24 / واقعه) همه آن چه كه با اهل بهشت كرديم براى اي_ن ب_ود كه پاداشى باشد

در قبال آن اعمال صالحى كه به طور مستمر انجام مى دادند.

«لايَسْمَعُونَ فيها لَغْوا وَ لا تَأْثيما،» (25/واقعه) در بهشت كسى لغو و تأثيم از ديگرى نمى شنود و كسى نيست كه ايشان را به سخنى مخاطب سازد كه فايده اى بر آن مترتب نباش__د و كسى نيس_ت كه ايشان را به گناهى نسبت دهد، چون در بهشت گناهى نيست.

«اِلاّ قيلاً سَلاما سَ_لاما!» (26 / واقعه) اهل بهشت لغو و تأثيمى نمى شنوند، مگر سخنى كه سلام است و سلام! (1)

1- المي___زان، ج 19، ص 206 .

بهشت هاى اختصاصى هر يك از مقربان (سابقون) (319)

و تشريع تسليم خ__دا ش__ود، كه هم_ان معنى واقع__ى اس_لام و تسلي_م ش_دن به خ__داى سبح_ان است.

خداى سبحان از مهاجر و انصار و تابعين كسى را م__دح كرده كه ايمان به خدا و عمل صالح داشته اند و خب__ر مى دهد از اين كه از اين گونه افراد مهاجر و انصار و تابعين راضى اس__ت و براى آن__ان بهشت هائى كه در دامنه هايش نهرها جارى است آماده

رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ (321)

كرده است.

و مدلول آيه شريفه اين نيست كه هر كسى كه مصداق مهاجر و يا انصار و يا تابع شد هر چند به اندازه خردلى ايمان به خدا نداشته و يك عمل صالح هم انجام نداده باشد به خاطر همين كه مهاجرت كرده و يا رسول خدا را در مدينه در منزلش جا داده و يا از اين دو طائفه تبعيت كرده خدا از او راضى است! چون رضايت از اشخاص معينى نيست، از طبيعت و جنس اخيار از گذشتگان و آيندگان است، كه در ايمان و عمل صالح پيرو گذشتگانى هستند كه در ايمان و عمل صالح پايدار بودند و اين امر امرى نيست كه زمان در آن دخالت داشته باشد، تا صحيح باشد كه در مقطعى از زمان خدا راضى باشد و در مقط__ع ديگ__ر خش_م بگيرد.(1)

1- المي_زان، ج 9، ص 504 .

(322) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

كسانى آماده شده كه به خدا و رسولان او ايمان آوردند و اين فضلى است از خدا كه به هر كس بخواهد مى دهد و خدا داراى

مسابقه در مغفرت و بهشت الهى (323)

فضل_ى عظيم است.» (21 / حديد)

جمله «سابِقُوا اِلىمَغْفِرَةٍ...،» تكليفى را مى رساند كه زايد بر تكليفى است كه آيه شريفه «وَ س_ارِع_ُوا اِل_ى مَغْفِ_رَةٍ مِنْ رَبِّكُ_مْ وَ جَنَّ_ةٍ عَ_رْضُهَ_ا السَّم_واتُ وَ الاَْرْضُ اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقي_نَ،» (133 / آل عمران) اف__اده مى كند.

مشمولين آيه مورد بحث از نظر رتبه و مقام بلندترند از مشمولين آيه آل عمران براى اين كه (سبقت معنايى زايد بر معناى سرعت را افاده مى كند،) و كلمه «سَماءِ» در اين آيه به معناى يك آسمان نيست، تا بگويى پس بهشت مشمولين آيه آل عمران پهناورتر از بهشت مشمولين اين آيه است، بلكه به معناى تمامى آسمان ها است (چون الف و لام آن ال__ف و لام جن_س است،) پس «سَماءِ» در اين آيه با«سَم_واتُ» در آن آيه

(324) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

منطبق است.

و اگر در اين آيه مغفرت را جلوتر از جنت ذكر كرده به خاطر همان وجهى است كه در جمله «وَ فِى الاْخِرَةِ عَذابٌ شَديدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانٌ،» (20 / حديد) خاطرنشان كرديم و گفتيم جلوتر آوردن مغفرت از رضوان براى اين است كه زندگى در بهشت يك زندگى طيب و طاهر در عالمى طاهر است و كسى موفق به آن مى شود كه قبلاً آلودگى ها و قذارتهاى گناهانش ريخته شده باشد.

«اُعِدَّتْ لِلَّذينَ امَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ،» مراد از ايمان به خدا و رسولان او مرتبه عالى از ايمان است، كه همواره آثارش بر آن مترتب

است، يعنى كسى كه داراى چنين مرتبه اى از ايم__ان باش_د، هم__واره اعم__ال صالح مى كن__د و از فس_وق و گناه اجتناب مى ورزد.

«وَ اللّهُ ذوُ الْفَضْ__لِ الْعَظيمِ!» اين جمل__ه اشاره است به عظمت فضل او و اين كه

مسابقه در مغفرت و بهشت الهى (325)

مغفرت و جنتى كه خدا به عنوان پاداش به ايشان مى دهد فض_ل عظيم___ى است از او.(1)

كنايه است از ممتاز بودن آن، هم چنان كه در آي__ه «وَ م__ا مِنّ_ا اِلاّ لَ_هُ مَق_امٌ مَعْلُ__ومٌ،» (164 / صاف_ات) نيز اش__اره ب_ه اين امتي_از شده است.

«فَواكِهُ وَ هُمْ مُكْرَمُونَ، فى جَنّاتِ النَّعيمِ،» _ «فَواكِهُ» به معناى هر ميوه اى است كه به اصطلاح امروز به عنوان دسر خورده مى شود، نه به عنوان غذا و اين آيه بيان همان

(328) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

رزق معلوم مخلصين است، چيزى كه هست خداى تعالى جمله «وَ هُمْ مُكْرَمُونَ،» را ضميمه اش كرد تا بر امتياز اين رزق و اين ميوه از رزقهاى ديگران، دلالت كند و بفهماند: ه__ر چند ديگران نيز اين ميوه ه__ا را دارند، اما مخلصين اين ميوه ها را با احترامى خاص دارند، احترامى كه با خلوص و اختصاص مخلصين به خدا مناسب باشد و ديگ__ران در آن شري_ك نباشند.

و در اين كه كلمه جنات را به كلمه نعيم اضافه كرده باز براى اين است كه به همين احترام خاص اشاره كرده باشد.

در تفسير آيه «فَاُولآئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ،» (69 / نساء) و نيز آيه «وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتى،» (3 / مائده) و مواردديگر گفتيم كه: حقيقت اين نعمت عبارت است از: ولايت و آن اين است كه: خود خداى تعالى قائم به امور بنده اى بوده باشد.

زندگى اختصاصى مُخلَصين در جنات نعيم (329)

«عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلي_نَ،» كلمه «سُرُرٍ» جمع سرير است، كه به معناى تختى است كه رويش مى نشينند.

و رو در رو ب__ودن تخت ه__اى مخلصي__ن معناي__ش اي__ن اس__ت كه: آنان در بهشت دور يكديگرن__د و با ه__م مأنوسن__د، به روى يكديگر نظر مى كنن_د.

«يُط_افُ عَلَيْهِ__مْ بِكَ__أْسٍ مِ_نْ مَعي__نٍ،» كلمه «مَعي__نٍ» در نوشيدنيها به معناى

آن نوشيدنى است كه از پشت ظرف ديده شود، مانند آب و شرابى كه در ظرف بلورين باشد و مراد از كاس مَعين زلال بودن آب و يا شراب است و به همين جهت دنب___الش فرمود: «بَيْض_اءَ».

«بَيْضاءَ لَذَّةٍ لِلشّارِبينَ،» يعنى شرابى صاف و زلال كه صفا و زلالى اش براى نوشندگان لذت بخش است.

(330) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«لا فيها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها يُنْزَفُونَ،» در اين آيه ضررهاى شراب را از آن نف__ى كرده اس__ت، چ__ون كلم__ه غول ب__ه معن__اى ضرر رسان__دن و فاس_د كردن اس__ت و حاصل معن__اى جمل__ه اين است كه: در آن ش__راب بهشتى كه براى مخلصين آم_اده ش__ده ضرره__اى خم_ر دني__وى و مست__ى آن و از بي__ن ب__ردن عق__ل وج_ود ن__دارد.

«وَ عِنْدَهُ__مْ قاصِ__راتُ الطَّ_رْفِ عي_نٌ،» اين آيه وصف حوريانى اس__ت كه براى مخلصين آماده شده است.

«قاصِراتُ الطَّ__رْفِ» كنايه اس__ت از اين كه: نگ__اه كردن آن__ان با كرشمه و ناز اس__ت و م___ؤي___د آن اي___ن اس__ت ك__ه دنب__ال آن، كلم__ه «عي__نٌ» را آورده ك___ه ب__ه معن__اى چشمى اس__ت كه درش_ت و در عي__ن ح__ال زيب__ا باش___د مانن__د چش__م آهو.

بعضى از مفسرين گفته اند: معناى «قاصِراتُ الطَّرْفِ» اين است كه حوريان فقط به

زندگى اختصاصى مُخلَصين در جنات نعيم (331)

همسران خود نگاه مى كنند و آن قدر ايشان را دوست مى دارند كه نظر از ايشان به ديگر سو، نمى گردانند. و مراد از كلمه «عينٌ» آن است كه هم سياهى چشمهاى حوريان نامبرده بسيار سياه است و هم سفيدى اش بسيار سفيد.

«كَاَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ،» كلمه «بَيْضٌ» به معناى تخم مرغ است و كلمه «مَكْن_ُونٌ» به معناى پنهان شده و ذخيره

شده است. بعضى از مفسرين گفته اند: منظور از تشبيه حوريان به «بَيْ___ضٌ مَكْن_ُونٌ» اين است كه همان طور كه تخم مرغ مادامى كه در زير پر مرغ و يا در لانه و يا در جاى ديگر محفوظ مى باشد، هم چنان دست نخورده مى ماند و غبارى بر آن نمى نشيند حوريان نيز اين طورند. بعضى ديگر گفته اند: منظور تشبي__ه آن__ان ب__ه باط__ن تخ__م اس__ت، قب__ل از آن ك_ه شكسته ش_ود و دست خورده گردد.(1)

1- المي_زان، ج 17، ص 205 .

(332) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

(333)

كه به جنت الخلد در مى آيند.

اگر نفوس مطمئنه را به وصف راضيه و مرضيه توصيف كرده، براى آن است كه اطمينان و سكونت يافتن دل به پروردگار مستلزم آن است كه از او راضى هم باشد و هر قضا و قدرى كه او برايش پيش مى آورد كمترين چون و چرايى نكند، حال چه آن قضاو قدر تكوينى باشد و چه حكمى باشد كه او تشريع كرده باشد، پس، هيچ سانحه به خشم

(336) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

آورنده اى او را به خشم نمى آورد و هيچ معصيتى دل او را منحرف نمى كند و وقتى بنده خدا از خدا راضى باشد، قهرا خداى تعالى هم از او راضى خواهد بود، چون هيچ عاملى به جز خروج بنده از زى بندگى خدا را به خشم نمى آورد و بنده خدا وقتى ملازم طريق عب__ودي__ت ب__اش__د مستوجب رضاى خدا خواهد بود و به همين جهت دنبال جمل__ه راضي__ه جمل____ه م___رضي____ه را آورد.

«فَادْخُلى فى عِبادى! وَادْخُلى جَنَّتى!»

اي__ن آيه نتيجه گي__رى از جمل__ه «اِرْجِع__ى اِلى رَبِّكِ،» است. مى فرمايد: چون راضى و مرضى به س__وى پروردگارت بر مى گردى پس در زمره بندگان__م در آى و در بهشت__م داخل ش__و و اين فرم__ان دلالت دارد بر اين كه صاحب نفس مطمئنه در زمره بن__دگ__ان خ__دا اس__ت و حائز مق_ام عبوديت است.

اذن ورود نفس مطمئنه به بهشت خدا (337)

اين كه فرم__ود: «فَادْخُلى فى عِبادى!» در حقيقت امضاى عبوديت وى است و جمله «وَ ادْخُلى جَنَّتى!» منزلگاه او را معين مى كند و منظور از اين كه فرمود: «داخل جنت من شو!» اين بوده است كه او را به تشريف خاصى مشرف كند و در كلام

خداى تعالى هيچ جا غير اين آيه جنت را به خود نسبت نداده است.

يعن__ى در زمره محم__د و اهل بيت__ش در آى و داخ__ل جن__ت ش__و!» پ___س در آن هنگام هي__چ چي__زى در نظ__رش محبوب ت__ر از م__رگ و ملح_ق شدن به منادى نيست. (1)

بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

و كارهاى شايسته كرده اند، هيچ كس را جز به اندازه تواناييش تكليف نمى كنيم، آنان اه__ل بهشتن___د و همانه___ا در بهشت جاودانند،»

«وَ نَزَعْنا ما فى صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرى مِنْ تَحْتِهِمُ الاَْنْهارُ وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ

1- المي__زان، ج 1، ص 138 .

وارثان بهشت: صاحبان ايمان و عمل صالح (345)

الَّذى هَدينا لِهذا وَ ما كُنّا لِنَهْتَ__دِىَ لَ__وْلا اَنْ هَدينَ_ا اللّ__هُ لَقَدْ جآءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِ_الْحَقِّ وَ نُ_ودُوآا اَنْ تِلْكُ_مُ الْجَنَّ_ةُ اوُرِثْتُمُوه__ا بِم__ا كُنْتُ__مْ تَعْمَلُ__ونَ،»

«كينه اى كه در سينه هايشان بود برون كرديم و اينك در جايگاهشان جويها روان است. گويند: ستايش خدايى را كه ما را به اين نعمت هدايت كرد،كه اگر خداوند هدايتمان نكرده بود راه نمى يافتيم، راستى پيامبران پروردگار ما به حق آمده بودند و ندايشان كنند كه اين بهشت را به پاداش اعمالى كه مى كرديد ميراث برده اي___د.» (42 و 43 / اعراف)

اين آيات براى تقويت دل هاى مؤمنين و اميدوار ساختن آنان است، چون قبلاً ايمان را مقيد به عمل صالح كرده بود و معلوم است كمتر كسى از مؤمنين موفق مى شود جميع اعمال صالح را انجام داده و هيچ يك از اعمال صالح را ترك نكند و اين خود باعث

(346) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

نوميدى بيشتر مؤمنين است، لذا در جمله مورد بحث به خاطر رفع اين نگرانى مى فرمايد: تكليف هر كس به قدر وسع و استطاعت او است، پس هر كس اعمال صالح به قدر طاقت خود انجام دهد ولو خود را به مشقت هم نيندازد باز از اهل اين آيه و از اصحاب بهشت ج_اودان خواه___د ب___ود.

جمل__ه: «تَجْ__رى مِ__نْ تَحْتِهِ__مُ الاَْنْه__ارُ،» كناي__ه است از اين ك__ه صاحب__ان ايم__ان و

عم_ل ص__ال__ح در آخ___رت در قص__ره_اى رفي__ع و عال__ى بس_ر مى برن___د.

جمله: «لَقَدْ جآءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ،» اعتراف به حقيقت داشتن وعده هايى است كه خداوند به وسيله انبياى خود داده و اين اعتراف و همچنين ساير اعترافاتى كه در روز قيامت از طرف مصدر عظمت و كبريايى از مؤمن و كافر گرفته مى شود خود ظهورى است براى قهاريت خداى تعالى و تماميت ربوبيت او و اين اعتراف از ناحيه اهل بهشت

وارثان بهشت: صاحبان ايمان و عمل صالح (347)

شكر و از ناحيه دوزخيان اقرار به تماميت حجت پروردگار است. شايد به نظر ساده بعضى ها اعتراف دسته اول امرى پيش پا افتاده و مبتذل آيد، وليكن چنين نيست، اين اعت___راف يكى از حقايق عالى قرآن و بسيار قابل اهميت است.

با عمل صالح خود آن را از ديگران ارث برده اند، چنانكه مى فرمايد: «اُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ، اَلَّذينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ،» (10 و 11 / مؤمنون) و از قول اهل جنت مى فرمايد: «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ اَوْرَثَنَ_ا الاَْرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ.» (74 / زمر) (1)

انتقال سهم بهشت محروم شدگان به صاحبان ايمان (349)

دهد كه يكى از بندگان را به خاطر عمل صالحى كه كرده است مهر مغف__رت و جنت بر دل__ش بزند و آن گاه يكباره رهاي__ش كند تا هر چه مى خواهد بكند.

وعده تدارك بهشت جاويد براى جهادگران (351)

و لذا مى بينيم خداى سبحان هر جا وعده اى داده آن را معلق و مشروط به عنوانى از عناوين عمومى از قبيل ايمان و عمل صالح نموده تا وجود و عدمش دائر مدار وجود و عدم آن شرط باشد.

و هي__چ سابق__ه ندارد كه در جائ__ى از كلام خ__ود وعده اى را به اشخ__اص و به خاط__ر خود آن__ان داده باش__د نه به خاط_ر اين كه مصداق عنوان_ى عموم_ى هستند.

چون اين طور وعده دادن و افرادى را ايمن از عذاب ساختن، با تكليف سازگار نيست و لذا خداى تعالى همه جا وعده هاى خود را روى صاحبان عنوان مى برد، نه روى اشخاص، مثلاً مى فرمايد: «وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّاتٍ _ خدا بهشت ها را به مردان و زنان با ايمان وعده داده است.» (72 / توبه) و نيز مى فرمايد: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَالَّذينَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ... وَعَدَاللّهُ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ

(352) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرا عَظيما.» (29/فتح) (1)

آن آن ها باشد و در عوض در راه خدا كارزار كنند، بكشند و كشته شوند، اين وعده حقى است بر او كه در تورات وانجيل و قرآن ذكر فرموده و كيست كه به پيمان خويش از خدا وف__ادارتر باش__د؟ به معامل__ه پر سود خوي__ش كه انجام داده ايد شادمان باشيد، كه اين كاميابى بزرگ است،»

«اَلتّآئِبُونَ الْعابِدوُنَ الْحامِدوُنَ السّآئِحُونَ الرّاكِعُونَ السّاجِدوُنَ الاْمِروُنَ بِالْمَعْروُفِ وَ النّ_اهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحافِظُونَ لِحُدوُدِاللّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ،»

«مؤمنان كسانى هستند كه توبه كنندگان و عبادت كاران و سپاس گويان و سياحت كنندگان و ركوع كنندگان و سجده آوران و آمران به معروف و نهى كنندگان از منكر و حافظان حدودالهى و بشارت ده به اين چنين مؤمنان!»(111و112/توبه)

(354) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

خداى سبحان در اين آيات به كسانى كه در راه خدا با جان ومال خود جهاد مى كنند وعده قطعى بهشت مى دهدو مى فرمايدكه اين وعده را در تورات وانجيل هم داده، همان طور كه در قرآن مى دهد.

خداون__د اين وع__ده را در قال__ب تمثيل بيان نموده و آن را به خري__د و فروش تشبيه ك__رده است، يعنى خود را خريدار و مؤمني__ن را فروشن__ده و جان و مال ايشان را كالاى مورد معامل__ه و بهشت را قيم__ت و بهاء و ت__ورات و انجي__ل و قرآن را سند آن خوان__ده اس__ت و چ__ه تمثي__ل لطيفى به كار ب__رده است و در آخ__ر مؤمني__ن را ب__ه اي__ن معامل___ه بش__ارت داده و ب__ه رستگ__ارى عظيم__ى تهني__ت گفت___ه اس___ت.

«اَلتّآئِبُونَ الْعابِدوُنَ الْحامِدوُنَ السّآئِحُونَ...» اين جمله مؤمنين را به نيكوترين

وعده قطعى بهشت، پاداش جهادگران (355)

صفاتش__ان توصيف مى كند .

مؤمني__ن به خاط__ر اين كه از غي__ر خ__دا به سوى خ__دا بازگش__ت كردن__د تائبان و چ__ون او را مى پرستن__د عابدان و چون با

زبان، حمد و سپ__اس او گوين__د حامدان و چ__ون ب_ا قدم ه__اى خ__ود از اين معب__د به آن معب__د مى رون__د سائح__ان و به خاطر رك__وع و سج__ودش__ان راكع____ان و س__اج__دانن_د.

اين وضع ايشان در حال انفراد است، اما وضعشان نسبت به حال اجتماع، آن ها مانند ديدبانان__ى هستند كه اجتم__اع خود را به سوى خير سوق مى دهند، يعنى امر به معروف و نه__ى از منك__ر نم__وده و ح__دود خدائى را حف__ظ مى نماين__د، نه در ح__ال انفراد، نه در حال اجتماع، نه در خلوت و نه در ظاه__ر از آن ح__دود تج__اوز نمى كنن_د.

آن گاه با اين كه خداوند در آيه قبل، خودش بشارتشان داده بود اينك به رسولش

(356) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

دستور مى دهد به اين كه ايشان را بشارت دهد و اين خود تأكيد را مى رساند، آن هم تأكيد بليغى كه نمى توان حد و مرزى برايش قايل شد.

اين صفات شريفه، صفاتى است كه ايمان مؤمن با آن ها تمام و كامل مى شود و مؤمن با داشت__ن آن ها مستوج__ب وعده قطعى خدا به بهشت و آن بشارت كه خدا و رسول دادند مى گردد و بدين جهت مستوجب مى ش__ود كه داشت__ن اين صفات، ملازم با قيام به حق خدا باشد و قيام به حق خدا هم باعث مى شود ك__ه خ__داى تعال__ى درباره چني__ن مؤمنى، حقى را ك_ه بر خود واجب كرده و به وعده هائى كه به او داده وفا كند.(1)

1- المي_زان، ج 9، ص 539 .

وعده قطعى بهشت، پاداش جهادگران (357)

ورزي_دن___د ن___ه ترس__ى دارن___د و ن___ه ان___دوهگي__ن مى ش__ون_د،»

«اُولئِ__كَ اَصْح_ابُ الْجَنَّ_ةِ خ_الِ_دي__نَ فيه__ا جَ__زاءً بِم__ا ك_انُ__وا يَعْمَلُ_ونَ،»

«آنان اه_ل بهشتن_د ك_ه در آن ج_اودان_ه ان__د به خاط__ر آن اعم__ال نيك__ى كه مى كردند!» (13و14/احقاف)

مراد از اين كه گفتند «رَبُّنَا اللّه» اقرار و شهادت به انحصار ربوبيت در خداى سبحان

(358) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

و يگانگى او در آن است. و مراد از استقامتشان در مقابل شهادت خود، اين است كه ازآن چه كه شهادت به حقانيتش مى دهند منحرف نمى شوند و رفتارى بر خلاف آن و ب__ر خ_لاف ل__وازم آن نم_ى كنن__د.

«فَ_لا خَوْفٌ عَلَيْهِ_مْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ،» يعنى در پيش روى خود هيچ خطر محتملى ندارند و هيچ عقابى حتى احتمالى در انتظارشان نيست و به همين جهت خوف ندارند. و نيز هيچ مكروه قطعى و محققى ندارند و به همين جهت اندوهى نخواهند داشت، چون هميشه خوف جايى پيدا مى ش__ود كه پاى احتمال خطرى در بين باشد و اندوه وقتى به دل مى آي__د كه خط__رى واقع شده باشد.

«اُولئِكَ اَصْح_ابُ الْجَنَّ_ةِ خ_الِ_دي__نَ فيها جَزاءً بِما ك_انُوا يَعْمَلُونَ،» مراد از اصحاب جنت بودن، آن است كه كسى ملازم بهشت باشد. و عبارت «خ_الِ_دي__نَ فيها» نيز همين

بهشت جاويد پاداش استقامت در راه خدا (359)

را تأكيد مى كند، يعنى: اين هايند كسانى كه گفتند رب مااللّه است و استقامت ورزيدند و اينان ملازم با بهشتند در حالى كه در آن جاودانند و در حالى كه اين بهشت خالد، جزاى اطاعت ه__ا و كارهاي_ى اس__ت كه در دني__ا براى تق__رب به خ__دا انج__ام م_ى دادن__د.(1)

انجام مى دهند و به منظور تقرب به

1- المي_زان، ج 19، ص 299 .

(360) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

خدايشان براى او تواضع مى كنند، اه__ل بهشتن_د و در آن جاودانند.» (23 / هود)

منظور از اِخْباتِ مؤمنين به سوى خدا، اطمينان و آرامش يافتنشان به ياد او و تمايل دل هايشان به سوى او است، به طورى كه ايمان درون دلشان متزلزل نگشته، به اين سو و آن سو منحرف نشوند و دچار ترديد نگردند، همان طور كه زمين محكم اين چنين است و اشيائى را كه بر گرده خود دارد نمى لغزاند.

در اين آيه خداى تعالى ايمان و عمل صالح را مقيد كرده به اِخبات و اين دلالت دارد بر اين كه منظور از اين مؤمنين عموم دارندگان ايمان نيست، بلكه طايفه خاصى از مؤمنين است و آن افراد خاصى از مؤمنين هستند كه اطمينان به خدا دارند و داراى بصي__رت__ى از ناحي__ه پ_روردگ___ار خويشند. (1)

1- المي_زان، ج 10، ص 288 .

نشانه بهشتيان: اطمينان و آرامش به ياد خدا (361)

آخرت بي__ان ش__ده اس__ت، مى فرماي__د م__ؤمني__ن داخ__ل بهش__ت شده و كفار مقي__م در آت__ش خ_واهن__د گشت.

در اشاره به صفت مؤمنين فرموده: «اَلَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ،» و در وصف كفار فرموده: «يَتَمَتَّعُ__ونَ وَ يَأْكُلُ_ونَ كَما تَأْكُلُ الاَْنْعامُ،» و با اين دو وصف متقابل هم فهمانده مؤمنين در زندگى دنيايى خود رشد مى يابند و چون به خدا ايمان دارند و اعمال صالح مى كنند، هر چه مى كنند درست و حق است، پس راه رشد را طى كرده، به وظائف انس__اني__ت عم__ل ك__رده ان_د.

پس اين مؤمنين در تحت ولايت خدا هستند، چون راهى را پيش گرفته اند كه خدايشان خواسته و به سوى آن هدايتشان كرده و به همين جهت در آخرت داخل بهشتى مى شوند

اثر ولايت خدا و داخل كردن مؤمنين در بهشت (363)

كه ازدامنه آن نهرهاجارى است.

و اگ__ر خداى تعالى داخ__ل شدن مؤمني__ن در بهشت را به خود نسبت داده، اما منزل كردن كفار در آتش را به خود نسبت ن__داده، براى اي__ن اس__ت كه حق ولايت مذك__ور چنين اقتض__اء مى كرده و خداى تعال__ى عناي_ت خاصى به اولياء خود دارد.(1)

دو طائفه يكسان نيستند تا پيوستن به هر يك نظير پيوستن به ديگرى باشد و آدمى از اين كه به هر يك ملحق شود پروايى نداشته باشد، بلكه يكى از اين دو طائفه راجح و ديگرى مرجوح است و عقل حكم مى كند كه انسان طرف راجح را بگيرد و آن را بر مرجوح ترجيح دهد و آن طرف يادآوران خدا است، چون تنها ايشان رستگارند، نه

جانب اهل جنت را نگه داريد! (365)

ديگران، پس ترجيح در جانب ايشان است، در نتيجه بر هر انسانى واجب است پيوستن ب__ه آنان را اختيار كند. (1)

احسان خدا را در آن چه به ايشان روزى كرده مى ستايد و مراد از رزق ايمان__ى است كه به ايش__ان روزى ك__رده و همچنين

ايمان،عمل صالح، رزق و توفيق الهى به سوى بهشت (367)

عم__ل صالحى كه توفيقش را به ايشان داده و بهشتى كه در آخرت به ايشان مى دهد.(1)

شرافت و جلال__ت قدر و گواراى عيش آن است، چون در بهشت حيات__ى هست كه دنبال__ش مماتى نيست و لذتى است كه آميخته با الم و درد نيست و سرورى هست كه مشوب با هي__چ غم و اندوه__ى نيس__ت و اهل بهشت نه تنه__ا هر چه دوس__ت بدارند در دسترسش__ان هس__ت، بلكه ل__ذاي_ذى هس___ت ك__ه م__اف__وق خواس__ت آن___ان اس__ت.

«لا تَسْمَ__عُ فيه__ا لاغِيَ__ة،» يعنى وج__وه نامب__رده و يا به عبارت__ى اه__ل بهشت،

(370) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

در بهش__ت حت__ى ي__ك كلم__ه «لاغِيَ____ة» _ بيه__وده و ب_ى فاي__ده _ نم__ى شن__ون____د.

«فيه_ا عَيْ_نٌ ج___ارِيَ_ةٌ،» مراد از كلمه «عَيْن» جنس چشمه است، نه اين كه بخواهد بفرمايد در بهشت تنها يك چشمه هست، چون در جاى ديگر صريحا فرموده در بهشت چشمه هاي__ى هست، مانن__د چشمه سلسبيل و چشمه ش__راب و چشمه طهور و غير آن.

«فيه_ا سُ_رُرٌ مَرْف_ُوعَةٌ،» «سُرُرٌ» جمع سرير - تخت - است و منظور از مرفوع بودن تخت، مرفوع بودن مقام و منزلت كسى است كه بر آن تكيه مى زند.

«وَ اَكْوابٌ مَوْضُوعَةٌ،» قدح هايى كه در كنار اين چشمه ها نهاده.

«وَ نَم__ارِقُ مَصْفُوفَةٌ،» «نَمارِق» به معناى بالش و پشتى است، كه بدان تكيه مى دهند و «مَصْفُوفَ__ه» ب__ودن «نَم_ارِق» به اين معنا است كه اين پشتى ه__ا را در مجل__س پشت سر هم بگذارند، همان طور كه در مجالس فاخر دني_ا چنين مى كنند.

تنعم بهشتيان در روز غاشيه (371)

«وَ زَرابِ_ىُّ مَبْثُوثَ__ةٌ،» «زَرابِ__ىّ» ب__ه معن__اى بساط فاخ__ر است و منظ__ور از «مَبْثُوثَ__ة» آن مبسوط__ه ب__ودن و گست__رده ش__دن آن اس__ت، ت_ا رويش بنشينند.(1)

در باغهاى بهشت به گردش بپردازيد، پرسيدند: يا رسول اللّه! باغهاى بهشت چيست؟ فرمود: مجالس ذكر، هم صبح و هم شام به اين مجالس برويد و به ذكر

1- المي_زان، ج 20، ص 458 .

(372) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

بپردازيد و هر كس دوست داشته باشد بفهمد چه منزلتى نزد خدا دارد، بايد نظر كند ببين__د خدا چه منزلت__ى نزد او دارد، چ__ون خداى تعال__ى بنده خود را به آن مقدار احترام مى كند كه بنده اش او را احترام كند.

و بدانيد كه بهترين اعمال شما و پاكيزه ترين آن نزد مالك و صاحبتان و نيز مؤثرترين اعمالتان در رفع درجاتتان و بالاخره بهترين چيزى كه آفتاب بر آن مى تابد، ذكر خداى تعالى است، چه خود او از خودش خبر داده و فرموده: من همنشين كسى هستم كه ذكرم كند و به يادم باشد!

و ني_____ز ف____رم_________وده:

«فَاذْكُرُون_ى اَذْكُرْكُ__مْ»

گردش در باغهاى بهشت، مجالس ذكر خدا (373)

«م__را ي___اد آوري___د ت___ا شم___ا را ب___ا نعمت___م ي___اد آورم،» (152 / بق___ره)

مرا به ياد آوريد با اطاعت و عبادت تا شما را ياد آورم با نعمت ها و احسان و راحت و رض_وان. (1)

مى كند و جمله: «تَحِيَّتُهُمْ فيها سَلمٌ،» اين معنا را مى رساند كه حال سعادتمندان در آن عال__م و وض_ع برخوردش___ان ب__ا يكديگ___ر چنان اس___ت كه با ه___م تحي__ت و سلام رد و ب___دل مى كنن_د. (1)

/ ح___ج)

«وَ هُ__دوُا اِلَ__ى الطَّيِّ__بِ مِ__نَ الْقَ__وْلِ وَ هُ____دوُا اِل___ى صِ__راطِ الْحَمي__دِ،»

«آن_ان ب__ه گفت__ار نيك هداي__ت شده اند و به راه ست__وده راهنماي__ى گشته ان__د.» (23 و 24 / حج)

(378) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

آيه فوق نعمت هاى بهشتى را مى شم__ارد كه خداى تعال__ى به صاحبان ايمان صحي__ح و عم__ل صال__ح ب_ه عن__وان پ__اداش ه__اى روز قي__ام__ت ق__رار داده اس__ت.

آن ها را به بهشت هاي__ى مى ب__رد ك__ه در آن جوى ها روان اس__ت، در آن جا دستبندها از ط_لا و م_رواري_د زي__ور كنن_د و لب_اسش_ان در آن جا ديب_ا خ_واه_د ب__ود.

«وَ هُدوُا اِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدوُا اِلى صِراطِ الْحَميدِ،» آنان به گفتار نيك هدايت شده اند و به راه ستوده رهنمايى گشته اند.

قول طيب كلامى است كه در آن خبائث نباشد. و كلام خبيث به معناى كلامى است كه يكى از اقسام باطل در آن باشد و خداى تعالى قول طيب مؤمنين را يكجا جمع نموده و فرموده: «دَعْواهُمْ فيها سُبْحانَكَ اللّهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فيها سَلامٌ وَ اخِرُ دَعْواهُمْ اَنِ الْحَمْ__دُ لِلّهِ رَبِّ الْع_____الَمَي____ن!»

شرحى از نعيم بهشتيان و قول طيّب مؤمنان (379)

پ__س معن__اى اين كه فرم__ود ب__ه س__وى ق__ول طي__ب هداي__ت ش__دن_د اي__ن اس__ت ك__ه خ__داون__د وسيل__ه را براى چني__ن سخن__ى ب__رايش___ان ف_راه__م نم__ود.

و هدايتشان به صراط حميد - حميد يكى از اسماء خداست - اين است كه از ايشان ج_ز افعال پسندي__ده سر نزن__د، هم چنان ك__ه جز ك__لام طي__ب از ده__ان ايش__ان بي__رون نمى آي___د.(1)

در آن جا با دستبندهايى از طلا و مرواريد زيور كنند و لباسشان در آن جا حرير است،»

«وَ قالُ_وا الْحَمْدُللّ__هِ الَّ__ذى اَذْهَ__بَ عَنَّاالْحَ__زَنَ اِنَّ رَبَّن__ا لَغَفُ__ورٌ شَكُ__ورٌ،»

«و گويند ستايش خدايى را كه غم و اندوه را از ما ببرد كه پروردگارمان آمرزنده و شكور است،»

«اَلَّذى اَحَلَّن_ا دارَ الْمُقامَ_ةِ مِنْ فَضْلِ_هِ لا يَمَسُّن_ا فيه_ا نَصَ_بٌ وَ لا يَمَسُّن__ا فيها لُغُ______وبٌ،»

«هم__ان خداي__ى كه از كرم خوي__ش ما را به اين سراى دائ__م درآورد كه در اين جا رنج و ملالى به ما نرسد!» (33 تا 35 / فاطر)

«دارَ الْمُقامَ__ة» آن منزلى است كه كسى از آن بيرون نمى رود و از آن جا به جاى

ساكنان بهشت عدن با لباس حرير و دستبندهاى طلا (381)

ديگر ك_وچ نم_ى كن_د.

معن__اى آيه اين است كه: آن خدايى كه ما را به فضل خودش و بدون اين كه استحقاقى داشته باشي__م در خانه جاودانه داخل كرد، بهشتى كه نه در آن مشقتى هس__ت و نه تعب__ى و نه ما در آن جا در طل__ب آن چه مى خواهي__م دچار خستگ__ى و كندى مى شويم، چون هرچه بخواهيم در آن هست.(1)

كه در وس__ط آتش قرار دارن__د سخن مى گويند.

اين گويندگان اهل بهشت از بندگان مخلص خدا هستند. يكى از اهل بهشت به ديگران

اشراف اهل بهشت به دوستان خود در جهنم (383)

مى گويد: «اِنّ_ى ك_انَ ل_ى قَ_رينٌ،» من در دنيا رفيقى داشتم كه از بين مردم تنها او را انتخاب كرده بودم و او تنها مرا رفيق خود گرفته بود.

«يَقُ__ولُ ءَاِنَّ__كَ لَمِ__نَ الْمُصَدِّقي__نَ، ءَاِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراب__ا وَ عِظاما ءَاِنّا لَمَدينُونَ،» (52 و 53 / صافات) آن رفيقى كه داشتم هم__واره از در تعج__ب و استبعاد و انكار از من مى پرسيد: راستى تو مسأله بعث براى جزا را تصديق دارى و راست__ى باور دارى كه بع__د از آن كه خاك و استخوان شديم و بدنهايمان متلاشى گشت و صورتها دگرگون شد، دوباره زنده مى شويم تا جزا داده شويم؟ راستش من كه نمى توانم اين معن_ا را تصديق كنم، چون قابل تصديق نيست.

«ق___الَ هَ__لْ اَنْتُ__مْ مُطَّلِع__ُونَ؟» (54 / صافات) همان شخص سپس رفقاى بهشتى خ__ود را مخاط__ب ساخت__ه، مى گوي__د: آيا شما به جهن__م اشراف داري__د و اهل جهنم

(384) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

را مى بيني_د و مى توانيد آن رفي__ق م__را در جهنم پي__دا كنيد و ببيني__د چه حال__ى دارد؟

«فَاطَّلَعَ فَرَاهُ فى سَواءِ الْجَحيمِ،» (55 / صافات) خود آن گوينده به جهنم مشرف مى شود و رفيق خود را در وسط آتش مى بيند.

«ق_الَ تَ_اللّ__هِ اِنْ كِ_دْتَ لَتُرْدينِ،» (56 / صافات) به خدا سوگند مى خورم كه نزديك بود تو م__را هم مثل خ__ودت هلاك كنى و بدين جا ساقط سازى كه خودت سقوط كردى!

«وَ لَوْلا نِعْمَةُ رَبّى لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرينَ،» (57 / صافات) اگر توفيق پروردگارم دستگي__رم

نمى ش__د و اگر خ__دا هدايتم نكرده بود، من نيز مثل تو از آن هايى بودم كه ب__راى ع__ذاب احض_ار ش_دن_د.

صاحب مجمع البيان مى گويد: منظورشان از اين پرسش محقق كردن مطلب است، نه اين كه در مسأله دچار شك و ترديد شده باشند و بدين جهت اين سخن را مى گويند كه

اشراف اهل بهشت به دوستان خود در جهنم (385)

در گفتن آن سرور و فرحى مجدد و دو چندان هست، هر چند كه علم به اين معنا دارند ك__ه: در بهش__ت جاودانه خواهن_د بود. به همي_ن جهت دنبال آن جمله، اضافه كردند كه:

«اِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ!»

«راست__ى اي_ن ك__ه م__ى بين__م ه__ر آين__ه رستگ__ارى عظيم__ى اس___ت!» (60 / صافات)

«لِمِثْلِ ه__ذا فَلْيَعْمَ_لِ الْعامِلُونَ،» (61 / صافات) براى مثل اين رستگارى و يا مثل چني__ن ثوابى بايد عام__لان عمل كنن__د و در دني__ا كه دار تكلي_ف است سعى نمايند. (1)

و فتح به دس__ت مردان انج__ام مى شود و به طورى كه گفته ان__د: در چني__ن مقام__ى اگر

دخول در زندگى بهشتى، رستگارى عظيم (387)

كلم____ه م___ؤمن___ات را نم__ى آورد، ج_اى آن ت__وه__م مى ب__ود.

جمله «وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللّهِ فَوْزا عَظيما،» بيان اين معنا است كه دخول در چنين حياتى سعادت حقيقى است و شكى هم در آن نيست، چون نزد خدا هم سعادت حقيقى اس__ت و او ج__ز ح__ق نمى گ__وي__د. (1)

روشن مى گردد، تا جايى كه ديگر نورشان به حد تمام و كمال برسد، هم چنان كه در جايى ديگر فرموده: «وَ سيقَ الَّذينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ اِلَى الْجَنَّةِ زُمَرا،» (73 / زمر) و نيز فرموده: «يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقينَ اِلَى الرَّحْمنِ وَفْدا،» (85 / مريم) و باز فرموده: «يَوْمَ لا يُخْزِى اللّهُ النَّبِىَّ وَ الَّذينَ امَنُوا مَعَهُ ن_ُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ اَيْديهِمْ وَ بِاَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا اَتْمِمْ لَنا نُورَن__ا!» (8 / تحريم)

«بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيها،» (12 / حديد) اين قسمت از آيه حكايت بشارتى است كه در روز قيامت به مؤمنين و مؤمنات مى دهند و دهنده آن ملائك__ه است، كه به دست__ور خداى تعال__ى و تقدير او مى گويند: بشارتتان

نور مؤمنين و مؤمنات در روزقيامت و بشارت بهشت (391)

امروز جناتى است كه از دامنه آن ها نهرها ج__ارى اس__ت و شم__ا در آن ج__اوداني__د!

و مراد از بش__ارت م__ژده خوشح__ال كنن__ده است، كه در آي__ه هم_ان بهشت است.

«ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ!» اين جمله حكايت كلام خود خداى تعالى است و اشاره با كلم__ه «ذلِكَ» به مطالب گذشت_ه است كه عبارت بود از پيش رفتن نور آنان و بشارتشان به بهشت ممكن هم هست جمله مورد بح__ث را تتمه كلام ملائكه گرفته و اشاره مذكور را ب_ه هم_ان جنات و خل__ود در آن ها دانست.(1)

آنان نازل گشته و مى گويند نترسيد و غم مخوريد و به بهشت بشارت و خوشوقتى داشته باشيد بهشتى كه در دنيا همواره وعده اش را به شما مى دادند.» (30 / فصلت)

اين آيه شريفه از آينده اى كه در انتظار مؤمنين است و ملائكه با آن به استقبال ايشان مى آيند، خبر مى دهد. و آن تقويت دل ها و دلگرمى آنان و بشارت به كرامت است.

استقبال ملائكه و بشارت به مؤمنين با استقامت (393)

پس ملائكه ايشان را از ترس و اندوه ايمنى مى دهند. و ترس هميشه از مكروهى است كه احتمال پيش آمدن دارد و در مورد مؤمنين يا عذابى است كه از آن مى ترسند و يا محروميت از بهشت است كه باز از آن بيم دارند. و حزن و اندوه هم، همواره از مكروهى است كه واقع شده و شرى كه پديد آمده، مانند گناهانى كه از مؤمنين سر زده و از آثارش غمنده مى شوند و يا خيراتى كه باز به خاطر سهل انگارى از آن ها فوت شده و از ف__وت آن اندوهگين مى گردند و ملائكه ايشان را دلدارى مى دهند به اين كه ايشان از چن__ان خ__وف و چنين اندوهى در امانن__د، چون گناهانش__ان آمرزي__ده ش__ده و ع__ذاب از ايش___ان برداشت_ه شده است.

آن گاه بشارتش__ان مى دهن__د به بهشت__ى كه وع__ده داده شده ان_د، م_ى گ__وين__د:

«اَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتى كُنْتُمْ تُوعَدُونَ!»

(394) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

و اين كه گفتند: «كُنْتُمْ تُوعَ__دُونَ،» دلالت دارد بر اين كه نازل شدن ملائكه بر مؤمنين به اي__ن بشارت، بعد از زندگ__ى دنيا است، چون معناى عبارتش__ان اي__ن است كه: م_ژده باد شم__ا را ب_ه آن بهشت_ى ك_ه هم_واره وع__ده اش را ب__ه شم__ا م__ى دادن__د.(1)

(ي__ادآور م__ى ش__ود تفصي__ل چن__د مطل__ب

خ__لاص__ه ش____ده در اي__ن فص____ل در فص_ل ه__اى ديگ___ر آم___ده اس__ت.)

1- المي_زان، ج 17، ص 591 .

استقبال ملائكه و بشارت به مؤمنين با استقامت (395)

صاحبانشان كه همان اولواالالباب باشند بر وفاى به عهد خدا پايدارند و آن

(398) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

عهدى را كه خداوند به فطرتشان از ايشان و از همه كس گرفته نقض نمى كنند و نيز بر احترام پيوندهائى كه خداوند ايشان را با آن ها ارتباط داده استوارند، يعنى همواره صله رحم مى كنند و از در خشيت و ترس از خداوند خويشاوندى را كه از لوازم خلقت بشر اس__ت محت_رم مى شم_ارن__د.

و نيز از خواص دل هاى اين طائفه اين است كه در برابر مصائب و همچنين اطاعت و معصيت صبر نموده و خويشتن دارى مى كنند و به جاى ناشكرى و جزع نماز مى گزارند و متوجه درگاه پروردگار خود مى شوند و به جاى معصيت به وسيله انفاق وضع جامعه خود را اصلاح مى نمايند و به جاى ترك طاعت و سرپيچى سيئات خ_ود را با حسنات خود محو مى كنند.

بنابراين، چنين كسانى داراى سرانجامى نيك و محمود كه همان بهشت برين است

جمع شدن افراد خانواده هاى صالح در بهشت (399)

مى باشند و در آن بهشت مثوبات اعمال نيكشان منعكس مى شود و با صالحان - از قبيل پدران و همسران و دودمان خود _ محشور و مصاحب مى گردند، چنانكه در دنيا هم با ارحام خود مصاحبت مى كردند.

فرشتگ__ان هم از هر درى بر ايش__ان در مى آيند و س__لام مى كنن__د، چون در دنيا اطاع__ات و عبادات مختل__ف بجا آورند، اين ها آثار حق است كه در آن سرا بدين صورته__ا منعك___س مى شود.

«جَنّتُ عَ_دْنٍ يَدْخُلُ__ونَها وَ مَ__نْ صَلَحَ مِنْ ءَاب_ائِهِمْ وَ اَزْواجِهِ__مْ وَ ذُرِّيّتِهِ_مْ!»

«جَنّتُ عَدْنٍ» به معناى بهشت هائى است كه نوعى از استقرار و خلود و سلامتى و ايمن_ى از ه___ر جه___ت را دارد.

(400) بهشت از ديدگاه قرآن

و حديث

كلمه «جَنّتُ عَدْنٍ» عطف بيان و يا بدل است از كلمه «عُقْبَ_ى ال_دّارِ» و در نتيجه معنايش اين مى شود كه: «عُقْبَ_ى ال_دّارِ» عبارتست از بهشت عدن و خلود. و بنابراين پس از زندگى دنيا بر حسب آن ناموسى كه خداوند آن زندگى را بر آن طبيعت و ناموس مطبوع نموده زندگى واحد و متصلى است كه ابتدايش رنج و بلا و آخرش آسايش و نعمت و سلامتى است. و يا به عبارتى اولش دنيا و آخرش آخرت است و اين همان حقيقت__ى است كه خداوند از زبان اهل بهشت حكايتش نموده و فرموده: «وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّ_هِ الَّذى صَدَقَن_ا وَعْدَهُ وَ اَوْرَثَنَا الاَْرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ!» (74 / زمر)

آيه مورد بحث به بيانى كه خوانديد در قبال آيه: «يَصِلُونَ ما اَمَرَ اللّهُ بِه اَنْ يُوصَلَ،» (21 / رعد) قرار گرفته و عاقبت اين حق صله رحم را كه اولوالالباب بدان عمل نمودند

جمع شدن افراد خانواده هاى صالح در بهشت (401)

بيان مى كند و ايشان را نويد مى دهد ب__ه اين كه به زودى به صلحاى ارحام و دودمانشان _ از قبي__ل پدران و مادران و ذريه ها و برادران و خواهران و غير ايشان - مى پيوندند.

جمله: «ءَابائِهِمْ وَ اَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيّتِهِمْ» با اين كه اسم مادران در آن نيست مع ذلك همه نامبردگان بالا را شامل است، چون مادران همسران پدرانندكه كلمه ازواج شامل ايشان است و برادران و خواهران و عموها و دائى ها و اولاد آنان هم جزو ذريه هاى پدرانند، ك_ه كلمه «ءَابائِهِمْ» شامل آنان مى شود. و در آيه شريفه اختصار لطيفى بكار رفته است.

«وَ الْمَلئِكَ__ةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلمٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْ__مَ عُقْبَى

الدّارِ!»

(402) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

اي__ن عقبى، سرانجام اعمال صالح__ى است ك__ه در ه__ر باب__ى از اب__واب زندگ__ى بر آن مداومت دارن__د. و در هر موقع__ى كه ديگ__ران منح__رف مى گردند ايشان خويشت_ن دارى نم__وده، خ__دا را اطاع__ت مى كنن__د و خود را از گن__اه دور مى دارن__د و مص__ائ__ب را تحم__ل مى نم_اين__د و اي_ن صبرش__ان با خ__وف و خشي__ت ت__وأم است.

جمله: «سَل__مٌ عَلَيْكُ__مْ بِم__ا صَبَ_رْتُ_مْ فَنِعْ_مَ عُقْبَ_ى ال_دّارِ،» حكايت كلام ملائكه است كه اولواالالباب را به امنيت و سلامتى جاودانى و سرانجام نيك نويد مى دهند، سرانجامى كه هرگز دستخوش زشتى و مذمت نگردد. (1)

1- المي_____________زان، ج 11 ، ص 467 .

جمع شدن افراد خانواده هاى صالح در بهشت (403)

ما از ميان ذريه هاى مؤمنين، آن هايى را كه در ايمان به خدا به نوعى از پدران پيروى كنند به پدرانشان ملحق مى كنيم، هر چند كه ايمانشان به درجه ايمان پدرانشان نرسد.

چ__ون اگ__ر تنه__ا آن ذري__ه اى را به پ__دران مؤم__ن ملحق كن__د ك__ه ايمانش__ان يا مس_اوى و ي_ا كاملت_ر از ايم__ان پ__دران باش__د، ديگ__ر من__ت نه_ادن معن__ا ن__دارد.

ملحق شدن فرزندان بهشتيان به پدران خود (405)

از سوى ديگر، از اين كه اتباع در ايمان را مطلق و بى قيد آورد، ناگزير بايد بگوييم منظ__ور از اين اتباع، اتب__اع فرزندان بال__غ است، چون خردسالانى كه هنوز به حد تكليف نرسيده اند، ايمانشان هنوز ايمان صحيح نشده، پس قهرا مراد از ذريه، فرزندان كبيرن_د كه مكلف به ايم__ان هستن_د.

بنابراين، آيه شريفه، شامل صغار از اولاد كه قبل از بلوغ از دنيا مى روند نمى شود. و اين منافات ندارد با اين كه اولاد صغار مؤمنين هم شرعا محكوم به ايمان باشند، مگر اين كه بگوييم: نكره آمدن ايمان عموميت را مى رساند و معنا چنين مى شود: ذريه ايشان در ايمان، كه از پدران خود پيروى كرده اند، حال چه اين كه آن ايمان، ايمان واقعى باشد، ي__ا ايم__ان به حس__ب حك__م شرع.

مطل__ب ديگر اين كه وقتى فرمود: ما اينان را به آنان ملحق مى كنيم، جاى اين توهم

(406) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

بود كه نكند خ__دا مى خواهد از پاداش پدران كم نم__وده به فرزندان بدهد، ل__ذا با جمله «وَ ما اَلَتْناهُ__مْ مِنْ عَمَلِهِ__مْ مِنْ شَىْ ءٍ،» (21 / طور) خواست اين توهم را دفع كند و بفرم__اي__د: ك__م ك__ردن از پ__اداش پ__دران ب__ا امتنان مناف__ات دارد و معل__وم اس__ت كه آن چه با امتن__ان مناف__ات دارد

اي__ن اس__ت كه از ثواب پ__دران كم كن__د نه از ث___واب ف___رزن__دان.

پس حاصل كلام اين شد كه: خداى تعالى بر مؤمنين منت مى گذارد كه به زودى اولادش__ان را ك__ه به نوع__ى از ايمان، پ__دران خود را پي__روى كرده اند به پ__دران ملح__ق مى كن_د، هرچند ك__ه ايمان فرزن__دان به درج__ه ايمان پ__دران نرسي_ده باش__د.

و اين كار را بدان جهت مى كندكه پدران خشنود گشته چشمشان روشن شود و در عي__ن حال از پاداش پدران چي__زى كم نمى كن__د و از ث_واب پ__دران چي__زى به

ملحق شدن فرزندان بهشتيان به پدران خود (407)

فرزن__دان نمى ده__د، كه مزاح__م ح_ق پدران نباش__د و خدا خودش بهت__ر مى داند كه چ__ه ج__ور بدهد. (1)

با چشم دارد تعبير به لذت فرمود.

با همسرانتان با هم داخل بهشت شويد! (413)

و لذائذ نفسانى هم در نزد ما انسانها منحصر در اين دو قسم است. ممكن هم هست لذائذ روحى و عقلى را هم در لذائذ چشمها گنجاند، چون التذاذ روحى خود رؤيت و تماشاى قلب است.

در مجمع البيان مى گويد: خداى سبحان در جمله «ما تَشْتَهيهِ الاَْنْفُسُ وَ تَلَذُّ الاَْعْيُنُ،» تمامى نعمت هاى بهشتى را در عبارتى كوتاه آورده كه اگر تمامى خلائق جمع شوند و بخواهند انواع نعمت هاى بهشتى را توصيف كنند، نمى توانند وصفى پيدا كنند، كه در اي_ن عبارت كوت__اه نباشد و دو صفت «ما تَشْتَهيهِ الاَْنْفُسُ وَ تَلَذُّ الاَْعْيُنُ،» شاملش نباشد!

را ندارد.

مى رود و ب__دن از آن متأل__م مى گ__ردد و ري_ح سم___وم را هم از همي__ن جهت سم__وم گفته ان__د.

«اِنّا كُنّامِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ اِنَّهُ هُوَالْبَرُّالرَّحيمُ!»

«آرى روش ما قبل از اين چنين بود كه همواره او را مى خوانديم، چون مى دانستيم كه او نيكوك__ار مهربان است!»(28/طور)

اين آيه شريفه جمله «فَمَنَّ اللّهُ عَلَيْنا،» را تعليل مى كند و در آن اهل بهشت به يكديگر مى گويند: اين كه خداوند بر ما منت نهاد، براى اين بود كه ما در دنيا همواره او را مى خوانديم و اگر همواره او را مى خوانديم بدين جهت بود كه او پروردگارى نيكوكار و

(428) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

مهربان بود.

اين آيه با دو آيه قبلش، اين معنا را مى فهماند كه اهل بهشت در دنيا خداى را به يكتايى مى خواندند، يعنى تنها او را مى پرستيدند و تسليم امر او بودند و نسبت به خانواده خود دلسوز بودند و آن ها را به حق نزديك و از باطل دور مى كردند و همين علت شد كه خدا بر آنان منت نهد و از عذاب سموم حفظشان كند و علت اين كه چنين مى كردند اين بود كه خداى تعالى نيكوكار و مهربان بود و به هر كس كه او را مى خواند احسان و رحم مى كرد.

پ__س آيات سه گان__ه در معناى آيات شريفه «اِنَّ الاِْنْسانَ لَفى خُسْرٍ اِلاَّ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِل_ُوا الصّالِح_اتِ وَ تَواصَ_وْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَ_وْا بِالصَّبْرِ،» است چون اين آيات نيز اهل بهش__ت را منحص__را كسانى مى دان__د كه به خدا ايم_ان دارند و اعم__ال نيك

شرحى از زندگى و عيش گواراى بهشتيان (429)

مى كنن__د و ديگ__ران را به ح__ق و به خويشت__ن دارى در انج__ام فرامي__ن حق سف___ارش م_ى كنن__د.

بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ،»

«و بهشتي__ان به يكديگ__ر روى آورده اح__وال ه_م را مى پرسن__د.» (25 / طور)

يعن__ى ب_ه يكديگ__ر روى مى آورن__د و هر ي__ك از ديگ__رى مى پرسن__د در دني__ا چ__ه حال__ى داشت__ه و چ__ه عمل__ى او را ب_ه س__وى بهش__ت و نعي__م اله__ى كشانيده؟

(430) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«قالُوا اِنّا كُنّا قَبْ__لُ فى اَهْلِن__ا مُشْفِقينَ،»

«مى گوين__د: ما قب_ل از اي_ن كه در دني__ا بوديم نسب__ت به خويشاون__دان خود خي__رخ__واه بودي__م و از خط_ر هلاك__ت زنهارش__ان م__ى دادي__م.» (26 / طور)

ما در دنيا نسبت به خانواده خود اشفاق داشتيم، هم آنان را دوست مى داشتيم و به سعادت و نجاتشان از مهالك و ضلالت ها عنايت داشتيم و هم از اين كه مبادا گرفتار مهالك شوند مى ترسيديم و به همين منظور به بهترين وجهى با آنان معاشرت مى كردي__م و نصيح__ت و دع__وت ب_ه س_وى ح__ق را از ايش__ان دري__غ نمى داشتي__م.

«فَمَنَّ اللّهُ عَلَيْنا وَ وَقنا عَذابَ السَّمُومِ،»

گفتگوى بهشتيان در مورد نجات خانواده هايشان (431)

«و به خاطر همين خيرخواهى خداى تعالى بر ما منت نهاد و از عذاب درون سوز جهن__م، حفظم__ان فرم_ود.» (27 / طور) (1)

است كه بسيارى از دانشمن__دان بر ظاه__ر آيات راج__ع به توصيف نعمت ه__اى بهش__ت وارد دانسته اند. و آن اشكال اين است كه:

تمامى لذائذ دنيوى براى بقا و حفظ نسل است و آخرت كه دار بقا است، چه حاجت به اين گون__ه لذائ__ذ دارد؟

اگ__ر براى انسان وجودى فرض كنيم كه عدم و فنا در دنبالش نيست و حياتى فرض كنيم كه از هر ش__ر و مكروهى مأم__ون است، ديگر چ__ه فايده اى مى توان در وجود قواى بدنى يك انسان آخرتى تصور كرد؟ و چه ثمره اى در داشتن جهاز هاضمه، تنف__س، تناس__ل، مثان__ه، طحال، كب__د و امثال آن مى توان__د باش__د؟ با اين كه گفتيم

آيا لذايذ و شهوات دنيا در بهشت ادامه دارد؟ (433)

هم__ه اين جهازه__ا براى بقا تا زمان__ى محدود است، نه ب__راى بقاى جاودان__ى و ابدى.

و اما جواب از اين اشكال اين است كه خداى سبحان آن چه از لذائذ دنيا و نعمت هاى مربوط به آن لذائذ را خلق كرده كه انسانها را مجذوب خود كند و در نتيجه به سوى زندگ__ى در دنيا و متعلق__ات آن كشي__ده شوند، هم چنان كه در ك_لام مجي_دش فرمود:

«وَ ما اوُتيتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ زينَتُها وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ وَ اَبْقى اَفَلا تَعْقِلُونَ،» (60 / قصص)

و آياتى ديگر از اين قبيل كه همه اين نكته را بيان مى كنند كه نعمت هاى موجود در دنياو لذائذ مربوط به هر يك از آن ها امورى است مقصود للغير، نه مقصود بالذات، وسيل__ه هائى است براى زندگ__ى محدود دني__ا كه از چند روزه دنيا تجاوز نمى كند و اگ__ر مسأله زندگ__ى مطرح نبود اين نعمت ها نه خل__ق مى شد و نه ارزشى

داشت، حقيق_ت امر همي_ن است.

(434) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

وليكن اين را هم بايد دانست كه آن چه از هستى انسان باقى مى ماند همين وجودى است كه چند صباحى در دنيا زندگى كرده، با دگرگونى ها و تحولاتش مسيرى را از نقص به كمال طى نموده و اين قسمت از وجود انسان همان روحى است كه از بدن منشأ گرفته و بر بدن حكم مى راند.

بدنى كه عبارت است از مجم__وع اجزائى كه از عناصر روى زمين درست شده و ني__ز قواى فعال__ه اى كه در بدن اس__ت، به طورى كه اگ___ر فرض كنيم غذا و شهوت (و يا علاقه جذب عناصر زمي__ن به سوى بدن،) نمى ب__ود، وجود انس_ان هم دوام نمى يافت.

پس فرض نبود غذا و سايرشهوات، فرض نبود انسان است، نه فرض استمرار نيافتن وج__ودش! (دقت بفرمائي__د!)

آيا لذايذ و شهوات دنيا در بهشت ادامه دارد؟ (435)

پس انسان در حقيقت همان موجودى است كه با زاد و ولد منشعب مى شود، مى خورد و مى نوشد و ازدواج مى كند و در همه چيز تصرف نموده، مى گيرد، مى دهد، حس مى كند، خيال مى كند، تعقل مى نمايد، خرسند و مسرور و شادمان مى شود و هر ملائمى را به خود جلب مى كند، خودى كه عبارت است از مجموع اين ها كه گفتيم، مجموعى كه بعضى از آن ها مقدمه بعضى ديگر است و انسان بين مقدمه و ذى المقدمه حركتى دورى دارد، چيزى كه بر حسب طبيعت مقدمه كمال او بود، با دخالت شعور و اختيارش كمال حقيقيش مى شود.

و وقتى خدا او را از دار فانى دنيا به دار بقا منتقل كرد و خلود و جاودانگى برايش نوشت، حال يا خلود در عذاب و

يا در نعمت و ثواب، اين انتقال و خلود، ابطال وجود او نمى تواند باشد بلكه اثبات وجود دنيائى او است، هر چه بود حالا هم همان است، با اين

(436) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

تف__اوت كه در دنيا در معرض دگرگون__ى و زوال بود ولى در آخرت دگرگونى ندارد، هر چه هست هميشه همان خواهد بود، قهرا يا هميش__ه به نعمت هائى از سنخ نعمت هاى دنيا (منه__اى زوال و تغيير) متنعم و يا به نقمت ها و مصائبى از سنخ عذاب ه__اى دنيا (ولى منه__اى زوال و تغيي__ر) معذب خواهد ب__ود و چون نعمت هاى دنيا عب__ارت بود از شهوت جنسى و لذت طعام و شراب و لباس و مسكن و همنشين و مس__رت و ش__ادى و امث__ال اين ه__ا، در آخ__رت ه__م قه_را همين ه__ا خواه__د ب__ود.

پس انسان آخرت هم همان انسان دنيا است، مايحتاج آخرتش هم همان مايحتاج دنيا است، آن چه در دنيا وسيله استكمالش بوده همان در آخرت هم وسيله استكمال او است، مطالب و مقاصدش هم همان مطالب و مقاصد است، تنها فرقى كه بين دنيا و آخرت است مسأله بقا و زوال است.

آيا لذايذ و شهوات دنيا در بهشت ادامه دارد؟ (437)

اي__ن آن چيزى است كه از ك__لام خداى سبحان ظاهر مى شود، كه در بيان حقيقت بني__ه و ساختمان انسان مى فرمايد:

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طينٍ، ثُ_مَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فى قَرارٍ مَكينٍ، ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَاالمُضْغَةَ عِظاما فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْما ثُمَّ اَنْشَأْن__اهُ خَلْقا اخَرَ فَتَبارَكَ اللّهُ اَحْسَنُ الْخالِقينَ، ثُمَّ اِنَّكُ_مْ بَعْ_دَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ، ثُ_مَّ اِنَّكُ_مْ يَ__وْمَ الْقِيامَ__ةِ تُبْعَث_ُونَ!» (12 تا 16 / مؤمنون)

توجه كنيد به جمله

اول آيه و همه فقرات آن كه تعبير به خلقت كرده و خلقت عبارت است از تركيب (نظير پديد آوردن بنا از تركيب سنگ و آجر و غيره،) و باز توجه كنيد به

(438) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

جمله: (و در آخر او را خلقى ديگر كرديم،) كه به خوبى دلالت مى كند بر اين كه خلقت مادى بدن مبدل مى شود به خلقت موجودى مجرد و باز توجه كنيد به جمله «و سپس همين شما در روز قيامت مبعوث خواهيد شد،» كه به طور مسلم مخاطب به اين خطاب، همان انسانى است كه خلقتى ديگر شده است.

و نيز مى فرمايد: «قالَ فيها تَحْيَوْنَ وَ فيها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ،» (25 / اعراف) ك___ه از آن ب__رم__ى آي____د حي__ات انس__ان، حي__ات__ى اس___ت زمين___ى، ك__ه از زمي__ن و نعم_ت ه_ايش تركي_ب ش_ده اس__ت.

و از سوى ديگر خداى سبحان درباره اين نعمت هاى زمينى فرموده: «ذلِكَ مَتاعُ الْحَيوةِ الدُّنْيا،» (14 / آل عمران) و نيز فرموده: «وَ مَا الْحَيوةُ الدُّنْيا فِى الاخِرَةٌ اِلاّ مَتاعُ،» (26 / رعد) و در اين دو آيه خود زندگى دنيا را وسيله زندگى آخرت و متاع آن ناميده،

آيا لذايذ و شهوات دنيا در بهشت ادامه دارد؟ (439)

متاعى كه صاحبش از آن متمتع مى شود و اين خود بديع ترين بيان در اين باب است، باب__ى است كه از آن هزاره__ا باب باز مى ش__ود و در عي__ن حال مصدق كلام رسول خ__دا صلى الله عليه و آله اس__ت ك_ه فرم__وده: «كَما تَعيشُ__ونَ تَمُوتُ__ون، وَ كَم__ا تَمُوتُ__ونَ تَبْعَثُونَ!»

و كوتاه سخن اين كه زندگى دنيا عبارت است از وجود دنيوى انسان، به ضميمه آن چه از خوبيها و بديها كه كسب كرده و آن چه كه به

نظر خودش خيبت و خسران است، در نتيجه در آخرت يا لذائذى كه كسب كرده به او مى دهند و يا از آن محرومش مى كنند و يا به نعمت هاى بهش__ت برخوردارش مى سازن__د و يا به عذاب آتش گرفتارش مى كنند.

و به عبارتى روشن تر، آدمى در بقايش به حسب طبيعت، سعادت و شقاوتى دارد، هم بقاى شخصيتش و هم بقاى نوعش و اين سعادت و شقاوت منوط به فعل طبيعى او،

(440) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

يعنى أك__ل و شرب و نك__اح او اس__ت و همين فع__ل طبيعى به وسيله لذائ__ذى كه در آن ق__رار داده ان__د آراي__ش و مش__اط__ه گ__رى ش__ده، لذائ__ذى ك__ه جنبه مقدمي__ت دارد.

اين به حسب طبيعت آدمى و خارج از اختيار او است و اما وقتى مى خواهد با فعل اختيارى خود طلب كمال كند و شعور و اراده خود را به كار بيندازد، موجودى مى شود كه ديگر كمالش منحصر در لذائذ طبيعى نيست، بلكه همان چيزى است كه با شعور و اراده خود انتخاب كرده است، پس آن چه خارج از شعور و مشيت او است (از قبيل خوشگلى و خوش لباسى و بلندى و خوش صورتى و خوش خطى و سفيدى و لذت بخشى غذا و خانه و همسرش و امثال اين ها،) كمال او شمرده نمى شود، هر چند كه نوعى كمال طبيعى هست و همچنين عكس آن نقص خود او شمرده نمى شود، هر چند كه نقص طبيعى هست، هم چنان كه خود را مى بينيم كه از تصور لذائذ لذت مى بريم هر چند كه در خارج وجود نداشته باشد. آيا لذايذ و شهوات دنيا در بهشت ادامه دارد؟ (441)

مثلاً مريض با اين كه بهبودى ندارد اما از

تصور بهبودى لذت مى برد، پس همين لذائذ مقدمى است كه كمال حقيقى انسان مى شود، هر چند كه از نظر طبيعت، كمال مقدمى است حال اگر خداى سبحان اين انسان را بقايى جاودانه بدهد، سعادتش همان لذائذى است كه در دنيا مى خواست و شقاوتش همان چيزهائى است كه در دنيا نمى خواست، حال چه لذت به حسب طبيعت و خلاصه لذت مقدمى باشد و چه لذت حقيقى و اصلى باشد، چون اين بديهى است كه خير هر شخص و يا قوه مدركه و داراى اراده عبارت است از چيزهائى كه علم بدان دارد و آن را مى خواهد و شر او عبارت است از چيزى كه آن را مى شناسد ولى نمى خواهد.

پس به دست آمد كه سعادت انسان در آخرت به همين است كه به آن چه از لذائذ

(442) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

كه در دنيا مى خواست برسد، چه خوردنيش و چه نوشيدنيش و چه لذائذ جنسيش و چه لذائذى كه در دنيا به تص__ورش نمى رسيد و در عقل__ش نمى گنجي__د و در آخرت عقلش به آن دس__ت مى يابد و رسي__دن به اين لذائ__ذ همان بهشت است و شقاوتش به نرسي__دن به آن ها است، كه هم__ان آتش است، هم چنان ك__ه خداى تعال__ى فرموده:

«لَهُ_مْ ما يَش__اؤُنَ فيه__ا وَ لَ_دَيْنا مَزيد!» (1)

نشان دار و چارپايان و مزرعه ها، علاقه اى است كه به وسوسه شيطان بيش از آن مق__دار ك__ه لازم اس__ت در دل م__ردم سر مى كش__د ب__ا اين كه هم__ه اين ه__ا وسيل__ه زن__دگ__ى م_وق_ت دني_ا اس__ت و سرانج__ام ني__ك ن__زد خ__دا اس__ت،»

«قُلْ اَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْ_رٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذينَ اتَّقَوْا عِنْ_دَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيها وَ اَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ بَصيرٌ بِالْعِبادِ،»

«به اين دلدادگان بگو آيا مى خواهيد شما را به بهتر از اين جا خبر دهم ؟ كسانى كه

(444) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

از خ__دا پروا داشته باشند نزد پروردگارشان بهشت هائى دارند كه از زير ساي__ه آن نهرها ج__ارى است و ايش__ان در آن، زندگ__ى جاودانه و همسرانى پاك داشته و خ__دا از آنان خشنود اس_ت و او به بندگان بينا است...!» (14 و 15 / آل عمران)

خدا در دو سرا يعنى هم در دنيا و هم در آخرت وعده نعمت هائى را داده كه مايه تنعم و لذت انسان است و نيز از آن جائى كه اين نعمت ها چه خوردنى هايش و چه نوشيدنى ها و همسران و ملك و ساير لذائذش هم دنيوى دارد و هم اخروى، با اين تفاوت كه آن چه دنيائى است مشترك بين كافر و مؤمن است و اما اخرويش مختص به مؤمنين است.

جاى اين سئوال در ذهن باز مى شود كه: چه فرقى است بين دنيا و آخرت كه لذائذ

لذائذ مشترك دنيوى و لذايذ اختصاصى بهشت (445)

دنيوى مشترك و لذائذ اخروى مختص باشد؟ و يا بگو چه مصلحتى ايجاب كرده كه نعمت هاى اخروى مختص به مؤمن باشد؟ و چون جاى چنين سئوالى بوده، در آخر آيه مورد بحث

فرمود: «و خدا به وضع بندگانش بصير است،» و معنايش اين است كه اين فرقى كه خداى تعالى بين مؤمن و كافر گذاشته بر اساس عبث و بيهوده كارى نب__وده، چون خدا بزرگتر از آن است كه كارى گزاف و بيهوده كند، بلكه در خود اين دو طايف__ه از مردم چي__زى هست كه اين تف__اوت را باعث ش__ده و خدا بصير و بينا به بندگان خويش اس__ت و دلي__ل اين تف__اوت را مى دان__د و آن عب__ارت اس__ت از وج__ود تقوا در م_ؤمن و نبود آن در كافر.(1)

مح__رم ايشان بودن__د و از مؤمن_ات بودن__د و يا حورالعين ك__ه همسران بهشت__ى ايشانند، در سايه ها و يا در زير سايبانهايى كه سات__ر از آفت__اب يا هر حرارت ديگ__رى است، قرار دارن__د و بر پشتى ه__ا به عزت تكي_ه مى كنند.

(448) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«لَهُمْ فيها فاكِهَةٌ وَ لَهُمْ ما يَدَّعُونَ،» مردم در بهشت ميوه و نيز هر چه را تمنا و اشتها كنن_د و بطلبند در اختيار دارند.

«سَلامٌ قَ_وْلاً مِنْ رَبٍّ رَحيمٍ!»

_ من اين سلام را مى گويم، گفتنى از پروردگار رحيم!

_ سلامى است كه از عظم__ت نمى توان تعريفش كرد!

اين س__لام از خداى تعال__ى باشد و اين غير از آن سلامى است كه ملائكه به بهشتيان مى گوين__د و قرآن چني__ن حكايت__ش ك__رده: «وَالْمَلئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَل_مٌ عَلَيْكُ__مْ بِما صَبَ_رْتُمْ فَنِعْ_مَ عُقْبَى ال_دّارِ!» (1)

1- المي_زان، ج 17، ص 150 .

«وَ لَهُمْ ما يَدَّعُونَ - هر چه بخواهند آماده است!» (449)

مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤا وَ لِباسُهُمْ فيها حَريرٌ،»

1- المي_زان ، ج 14، ص 105 .

لباس و آرايش ساكنان بهشت عدن (451)

«و بهشت ه__اى جاوي__د كه وارد آن شون__د و در آن ج__ا ب__ا دستبندهاي__ى از ط__لا و مرواري__د زي_ور كنن_د و لب_اسش_ان در آن جا حري_ر اس_ت.» (33 / فاطر)

بهشت هاى جاويد كه وارد آن شوند و در آن جا با دستبندهايى از طلا و مرواريد زيور كنند و لباسشان در آن جا حرير است و گويند ستايش خدايى را كه غم و اندوه را از ما ببرد كه پروردگارمان آمرزنده و شكور است، همان خدايى كه از كرم خويش ما را به اي_ن سراى دائ_م در آورد كه در اين جا رنج و ملال__ى به ما نرسد.(1)

نگاه مى كنند و آن ق__در ايشان را دوست مى دارند كه نظر از ايش__ان به ديگ__ر س__و، نمى گردانن__د. و مراد از كلم__ه «عينٌ» آن است كه: ه__م سياهى چشمهاى حوريان نامبرده بسيار سي__اه است و هم سفي__دى اش بسي_ار سفيد.

«كَ_____اَنَّهُ__نَّ بَيْ___ضٌ مَكْن_ُونٌ،» كلمه «بَيْ___ضٌ» به معناى تخم مرغ است و كلمه «مَكْن_ُونٌ» به معناى پنهان شده و ذخيره شده است. بعضى از مفسرين گفته اند: منظور از تشبيه حوريان به «بَيْ___ضٌ مَكْن_ُونٌ» اين است كه: همان طور كه تخم مرغ مادامى كه در زير پر مرغ و يا در لانه و يا در جاى ديگر محفوظ مى باشد، هم چنان دست نخورده مى مان__د و غب__ارى بر آن نمى نشين__د حوريان نيز اين طورند.

(454) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

بعضى ديگر گفته اند: منظور تشبيه آنان به باطن تخم است، قبل از آن كه شكسته شود و دست خورده گردد.(1)

.

(456) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

هم جنس شهوات دنيا (اگر در دنيا همسرانند در آخرت هم حوران بهشتى هستند و اگر در دنيا ام__وال و اولاد و خوردنى ه__ا هست آن جا هم غلمان و باغه__ا و اقس_ام ميوه ها هست.)

همسران پاك بهشتى و نعمتهاى بهتر (459)

خلاصه خواص آن چه در دنيا هست در آخرت هم هست، با اين تفاوت كه نعمت هاى آخ__رت خالى از قب__ح و فساد است و آدمى را از آن چه برايش بهتر و واجب تر است، باز نمى دارد.

در اين آيه با اين كه نام بهشت را برد (و بهشت مشتمل بر همه لذائذ هست،) و در عين حال نام «اَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ» را اختصاص به ذكر داد، براى اين كه مسأله هم خوابى و جماع در نظر انسان لذيذترين لذائذ حسى است و باز به همين جهت است كه در آيه قبلى نام زن_ان را جلوتر از «بَنين» و «قَناطيرِ مُقَنْطَرَه» ذكر كرد.

منزلگاهى براى اهل بهشت معرفى نموده، به اعتبار اين است كه اهل بهشت در مجاورت چشمه ها قرار دارند و نيز بدين جهت است كه چشمه ها هم در همان بهشت ها واقعند و اگر جنات را جمع آورده، با اين كه ظرف و محل زندگى هر كس يك جنت است، به اين اعتبار است كه بهشت ها داراى انواعى هستند. و يا براى اين ب_وده كه ب__راى ه__ر ف__رد از متقي__ن ب__ه تنهاي_ى يك بهش_ت و يا چند بهشت است.

«يَلْبَسُونَ مِنْ سُنْدُسٍ وَ اِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلينَ،» «سُنْدُسٍ» به معناى پارچه نازكى است ك__ه از ابريش__م بافت__ه ش__ده باش__د و «اِسْتَبْ__رَقٍ» پارچ__ه ضخي_م ابريشمى اس_ت.

«مُتَقابِلينَ» يعنى روبه روى همند تا با هم انس داشته باشند، چون نزد اهل بهشت

(462) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

هيچ ناملايمى نيست، زيرا فرمود: در مقامى امين قرار دارند.

«كَ_ذلِ___كَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عي_نٍ،» مراد از تزويج اهل بهشت با حوريان اين است كه قري__ن حوري__ان هستن__د، چ__ون اي__ن تزوي__ج به معن__اى ازدواج اصطلاح__ى نيس_ت، بلك__ه از زوج ب__ه معن__اى قري__ن است، كه معن__اى اصل__ى لغ__وى آن اس__ت.

و كلمه حور جمع حوراء است، كه به معناى زنى است كه سفيدى چشمش بسيار سفيد و سياهى آن نيز بسيار سياه باشد و يا به معناى زنى است كه داراى چشمانى سي__اه چ__ون چش__م آهو باشد.

و كلم_ه «عينٌ» جمع كلم__ه عيناء يعنى درش__ت چشم است و از ظاه__ر ك__لام خداى تعالى برمى آي__د، كه حورالعي_ن غير زن__ان دنيايند، كه آنان نيز داخل بهشت مى شوند.

«يَدْعُونَ فيها بِكُلِّ فاكِهَةٍ امِنينَ،» يعنى تمام اقسام ميوه ها را مى طلبند و مى خورند، در حالى كه از ضرر آن ها ايمنند.

شرحى از

بهشت، نعمتها و حوريان بهشتى (463)

«لا يَذوُقُونَ فيهَاالْمَوْتَ اِلاَّالْمَوْتَةَ الاُْولى وَ وَقيهُمْ عَذابَ الْجَحيمِ،» (56 / دخان) يعنى غيراز مرگ اول ديگر مرگى نمى چشند و در بهشت خلد به حياتى ابدى كه ديگر دستخوش مرگ نمى ش_ود زنده اند.

«وَ وَقيهُ_مْ عَ__ذابَ الْجَحي__مِ،» خ__داون__د ايش___ان را از ع__ذاب دوزخ حفظ مى كند.

در اين آيه شريفه بعد از آن كه مردن را از بهشتيان نفى كرد و به عبارتى ديگر فرمود كه بهشتيان به وسيله مرگ از آن عالم به عالمى ديگر منتقل نمى شوند اينك در آخ__ر آيه مى فرمايد: از حالت تنعم و سعادت در بهشت، به حالت شقاوت و عذاب در جهنم نيز منتقل نمى گردن_د تا هر دو قس__م انتقال را تكمي__ل كرده باش__د، هم انتقال مكان__ى را و هم انتق___ال حال__ى را.

(464) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

«فَضْ_لاً مِنْ رَبِّ_كَ ذلِ_كَ هُوَ الْفَ_وْزُ الْعَظي__مُ،» (57 / دخان) آن كرامت و نعمت كه گفته شد فضلى است از ناحيه خدا، نه اين كه بندگان خدا از او چنين چيزى را طلب كار باشند و آن چنان مستحق آن باشند كه خدا بر خود لازم و واجب بداند كه آن بهشت را به عنوان پاداش به ايشان بدهد، براى اين كه خدا مالك است، مالكى غير مملوك و هيچ چيزى و هي__چ موجودى مالك حقى كه آن را از خ__دا طلب كند نيس__ت تا خدا را محكوم به دادن آن حق كن__د، بلك__ه داست__ان نعم__ت بهش__ت تنه__ا وع__ده اى اس__ت كه خ__دا به بندگ__ان صالح__ش داده و اي__ن خ__ود او است كه فرموده خدا خلف وع__ده نمى كند.

اگر بهشت را پيروزى و فوزى عظيم خوانده، بدين جهت است كه آخرين سعادتى اس__ت ك_ه آدمى

ب__دان نائل مى شود.(1)

1- المي_زان، ج 18، ص 227 .

شرحى از بهشت، نعمتها و حوريان بهشتى (465)

و حديث

اف__راد در رب__ودن چيزى از دس__ت يكديگ__ر است، ول__ى در مورد آي__ه و مقامى كه دارد ب_ه معناى مسابق_ه است.

هم چنان كه همين معنا را در آيه زير به صراحت، خاطرنشان كرده و مى فرمايد: «سابِقُوا اِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ،» (21 / حديد) پس در آيه بشر را ترغيب مى كند تا بشتاب_د به سوى آن نعمت__ى كه با عب__ارت «رَحي_قٍ مَخْت_ُوم» توصيف__ش ك_رده اس_ت.

بعداز ترغيب به همه نعمت هاى بهشتى، مى فرمايد: مسابقه گران و زورآزمايان بايد ب__ر سر همه نعمت هاى بهشتى و مخصوصا بر سر «رَحيق مَخْتُوم» مسابقه بگذارند، كه نوشيدنى خاص آنان است.

«وَ مِ__زاجُ_____هُ مِ______نْ تَسْني_____مٍ،»

مشخصات شراب بهشتى (469)

«شرابى كه ممزوج با چشمه تسنيم است،»

كلم__ه «مِ__زاج» ب__ه معن__اى وسيل__ه مخل__وط ك__ردن اس__ت و كلم__ه «تَسْنيم» به معناى چشمه اى است در بهش_ت، كه خ__داى تعال_ى نام__ش را تسني__م نه__اده است.

«عَيْنا يَشْرَبُ بِهَاالْمُقَرَّبُونَ،»

«چشم____ه اى اس__ت خ____اص مق__ربي____ن ك___ه ج__ز از آن نم__ى ن____وشن__د.»

مفاد آي__ه اين است كه «مُقَرَّبي__ن» صرفا «تَسْني__م» را مى نوشن__د، هم چنان كه مفاد جمله «وَ مِزاجُ_هُ مِنْ تَسْني_مٍ،» اين است كه: آن چه در قدح اب__رار از «رَحيق مَخْتُوم» هس___ت با «تَسْني__م» مخلوط مى شود.

(470) بهشت از ديدگاه قرآن و حديث

اي__ن معنا دلالت مى كن__د بر اين كه «تَسْنيم» از «رَحي__ق مَخْتُ_وم» گرانقدرت__ر اس__ت، چ__ون «رَحي__ق مَخْتُ_وم» با آميخته شدن با «تَسْنيم» لذت بخش تر مى شود.(1)

(ي__ادآور م__ى ش__ود تفصي__ل چن__د مطل__ب خ__لاص__ه ش____ده در اي____ن فص__ل در فص_ل ه___اى ديگ_ر آم_ده اس___ت.)

1- المي_زان، ج 20، ص 394 .

مشخصات شراب بهشتى (471)